Κυκλική Οικονομία, το ήμισυ του Κλίματος

Γράφει ο Αλέξανδρος Καρύδης-Καρανδρέας, Δικηγόρος

Ο 95χρονος Sir David Attenborough ταρακούνησε με το πηγαίο πάθος του τη μουδιασμένη COP26 της Γλασκώβης, συμπυκνώνοντας μια ελπίδα – και ταυτόχρονα προειδοποίηση – για την ανθρωπότητα: «Αν δουλεύοντας ο καθένας χωριστά, αποδείχθηκε ότι έχουμε τη δύναμη να αποσταθεροποιήσουμε τον πλανήτη, δουλεύοντας όλοι μαζί είμαστε σίγουρα αρκετά ισχυροί για να τον σώσουμε».

Με τα σημερινά δεδομένα, οδεύουμε ολοταχώς προς αύξηση 2,7 βαθμών κελσίου εντός του αιώνα, σύμφωνα με την τελευταία έκθεση του OHE. Ένα σενάριο απολύτως καταστροφικό για όλους. Παράλληλα, μέχρι το 2050 θα χρειαζόμαστε..3 πλανήτες, για να διατηρήσουμε το σημερινό μοντέλο παραγωγής και κατανάλωσης. Έχουμε όμως ακόμα τη δύναμη να αντιστρέψουμε την κατάσταση, διατηρώντας την αναπότρεπτη πλέον αύξηση στο ελεγχόμενο επίπεδο των 1,5 βαθμών κελσίου, πέραν του οποίου ξεκινάει μια αλυσιδωτή αντίδραση βιολογικής κατάρρευσης. Για να τα καταφέρουμε, πρέπει να αλλάξουμε ριζικά τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουμε την κλιματική κρίση.

Η στροφή στην καθαρή ενέργεια είναι μονάχα η μια όψη του νομίσματος: απαραίτητη μεν, αλλά δεν αρκεί. H έρευνα του Ιδρύματος Ellen MacArthur αποδεικνύει ότι ακόμα κι αν πετύχουμε πλήρη μετάβαση στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και την ενεργειακή εξοικονόμηση, θα έχουμε πιάσει μόνο το 55% των στόχων της Συμφωνίας των Παρισίων. Το υπόλοιπο 45% είναι εφικτό μόνο αν αλλάξουμε τον τρόπο που παράγουμε, καταναλώνουμε και χρησιμοποιούμε τις πρώτες ύλες, τα προϊόντα, την τροφή και το νερό. Η Κυκλική Οικονομία είναι η μόνη συστηματική απάντηση. Όχι μόνο γιατί αποτελεί τον βέλτιστο δρόμο για ένα ανθεκτικό και ανταγωνιστικό μοντέλο μηδενικών ρύπων. Αλλά και επειδή είναι η πιο αξιόπιστη λύση για την προστασία της βιοποικιλότητας, που βρίσκεται σε πρωτοφανή ύφεση και επηρεάζει το κλίμα καθοριστικά, ως συγκοινωνούν δοχείο εξισορρόπησης, αποτρέποντας την υπερθέρμανση.

Κυκλικότητα, το οριζόντιο νήμα της COP26

Παρά την αποτυχία της να ανταποκριθεί πλήρως στις υψηλές προσδοκίες, η COP26 της Γλασκώβης που ολοκληρώνεται την Παρασκευή έχει ήδη πετύχει τρεις σημαντικές συμφωνίες: μείωση 30% των εκπομπών μεθανίου μέχρι το 2030, τερματισμό της αποψίλωσης και αναγέννηση των δασών μέχρι το 2030 και σταδιακή κατάργηση ηλεκτροπαραγωγής από άνθρακα/λιγνίτη. Σε αυτό έρχεται να προστεθεί η συμφωνία ΕΕ-ΗΠΑ για το «πράσινο ατσάλι», η παραγωγή του οποίου στηρίζεται κατεξοχήν στο «πράσινο υδρογόνο». Το οριζόντιο νήμα που ενώνει όλες αυτές τις κομβικές πρωτοβουλίες είναι η Κυκλική Οικονομία. Η κυκλικότητα είναι απαραίτητη για τη μείωση του μεθανίου στην αγροδιατροφή και την επεξεργασία απορριμάτων, την προστασία των δασών και των οικοσυστημάτων, την ευφυή ηλεκτροπαραγωγή και τη βιώσιμη παραγωγή τροφίμων, μεταλλευμάτων και οικοδομικών υλικών, παρέχοντας το στρατηγικό πλαίσιο λύσεων για τον περιορισμό της σπατάλης, την επέκταση του χρόνου ζωής των προϊόντων, τη μείωση της μόλυνσης και την αναγέννηση της φύσης. Είναι παράλληλα μια μοναδική οικονομική ευκαιρία, που μπορεί να προσθέτει 1,8 τρις € τον χρόνο στο Ευρωπαϊκό ΑΕΠ και να δημιουργήσει 700.000 νέες θέσεις εργασίας μόνο στην ΕΕ.

Ιστορική ευκαιρία για την Ελλάδα

Η άμεση στροφή στην Κυκλική Οικονομία μπορεί να έχει πολλαπλάσια ευεργετικά αποτελέσματα ειδικά στην περίπτωση της Ελλάδας, λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της, των διαχρονικών ελλειμμάτων και των ξεχωριστών συγκριτικών πλεονεκτημάτων της. Κινητήριος μοχλός της Κυκλικής Μετάβασης είναι η ανθεκτικότητα, η προσαρμοστικότητα και η συνεργατικότητα. Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις, που αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία και τη ραχοκοκαλιά της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας, έχουν αναμφίβολλα πλεονέκτημα, λόγω της ικανότητάς τους να λαμβάνουν γρήγορες αποφάσεις και να μετασχηματίζουν άμεσα και ευέλικτα το επιχειρηματικό τους μοντέλο, ώστε να προσαρμοστούν στις νέες αλυσίδες αξίας. Αν κάτι ανέδειξε η πανδημία, είναι το πόσο εύθραυστες και αναποτελεσματικές είναι οι «ευθύγραμμες», παγκοσμιοποιημένες εφοδιαστικές αλυσίδες. Η στροφή σε τοπικές αλυσίδες που στηρίζονται στην κυκλικότητα και το “clustering” μπορεί να ευνοήσει σημαντικά την Ελλάδα, λόγω της κομβικής γεωγραφικής θέσης της ως περιφερειακού hub και της πολιτιστικής ποικιλομορφίας της, αν αξιοποιηθούν τα συγκριτικά πλεονεκτήματα των 13 Περιφερειών, με την προώθηση ενός αποκεντρωμένου μοντέλου εξωστρέφειας και την αξιοποίηση της Έξυπνης Στρατηγικής Εξειδίκευσης. Δεν είναι τυχαίο ότι και οι πέντε πυλώνες του Σχέδιου Δίκαιης Αναπτυξιακής Μετάβασης (ΣΔΑΜ) των πρώην λιγνιτικών περιοχών λειτουργούν κάτω από την ομπρέλα της Κυκλικής Οικονομίας, σε στενή συνεργασία με την Τοπική Αυτοδιοίκηση.

Το περιθώριο βελτίωσης είναι τεράστιο. Με βάση την έκθεση Πισσαρίδη, o δείκτης «κυκλικής χρήσης υλικών» στην Ελλάδα και την Κύπρο κινείται περίπου στο 2%, ενώ στην Ολλανδία αγγίζει το 30%, που εν μέρει εξηγείται λόγω της αδυναμίας των βιομηχανικών περιοχών να εφαρμόσουν σύγχρονα μοντέλα «οικοβιομηχανικής συμβίωσης», πλην ελαχίστων εξαιρέσεων.  Παράλληλα, εμφανίζεται σημαντική υστέρηση στην μείωση και αξιοποίηση απορριμάτων και τον περιορισμό της σπατάλης νερού στον αγροδιατροφικό τομέα, τον κλάδο των κατασκευών/real estate και την τουριστική βιομηχανία. Συνεπώς, με στοιχειώδεις αλλαγές η Ελλάδα μπορεί να πετύχει γρήγορες και μετρήσιμες νίκες.

Ο «σπόρος» ριζώνει στη θάλασσα

Ο «σπόρος» της Κυκλικής Μετάβασης μπορεί να ριζώσει άμεσα στη θάλασσα, αξιοποιώντας και ενδυναμώνοντας τα πιο ισχυρά όπλα της χώρας: τα νησιά και τη ναυτιλία. Ήδη βλέπουμε ελληνικά νησιά όπως η Αστυπάλαια και η Χάλκη, να μετασχηματίζονται σε διεθνή παραδείγματα «κυκλικής καινοτομίας», με τη συνεργασία τοπικών αρχών, κεντρικής διοίκησης και επιχειρηματικών κολοσσών, που όχι μόνο βελτιώνουν την ποιότητα ζωής των κατοίκων, αλλά αλλάζουν και τη φυσιογνωμία του τουριστικού προϊόντος, προσελκύοντας παγκόσμιο ενδιαφέρον. Ταυτόχρονα, το «πρασίνισμα» της ελληνόκτητης ναυτιλίας, με τον συνδυασμό γαλάζιας και κυκλικής οικονομίας, είναι απαραίτητη προϋπόθεση ώστε η Ελλάδα να διατηρήσει τα ηνία έναντι των ανταγωνιστών της στο μέλλον. Οι τεκτονικές αλλαγές που συντελούνται με τα «βιώσιμα καύσιμα», τον ναυτιλιακό εξοπλισμό, τις πράσινες προμήθειες, το Διαδίκτυο των Πραγμάτων και την αγορά εξισορρόπησης ρύπων σε μεταφορές και logistics, όπως αποτυπώνονται σε όλες τις πρόσφατες πρωτοβουλίες σε επίπεδο COP26, IMO και Ευρωπαϊκών θεσμών, οφείλουν να θέσουν σε εγρήγορση την ευρηματικότητα και το πρωτοποριακό πνεύμα που χαρακτηρίζει διαχρονικά την ελληνική ναυτιλία.

Πέραν των δυνάμεων της αγοράς και της τεχνολογίας, η στροφή στην κυκλικότητα επιταχύνεται επίσης από τη διακομματική συναίνεση στο εθνικό και ευρωπαϊκό πλαίσιο, καθώς και τις εντεινόμενες μεταστροφές των καταναλωτικών συμπεριφορών. Η Εθνική Στρατηγική για την Κυκλική Οικονομία του 2018 επικαιροποιείται και ενισχύεται με τον Οδικό Χάρτη Κυκλικής Οικονομίας το 2021, σε πλήρη συνάφεια με το Κυκλικό Σχέδιο Δράσης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Ταυτόχρονα, η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία και η νέα Βιομηχανική Στρατηγική της ΕΕ αναγνωρίζουν την κυκλικότητα ως θεμελειώδη οριζόντιο πυλώνα. Όλα αυτά μετουσιώνονται σε συγκεκριμένους στόχους και νομικά δεσμευτικούς κανόνες του Εθνικού Σχεδίου για την Ενέργεια και το Κλίμα και του Νέου Κλιματικού Νόμου, αλλάζοντας οριστικά τους κανόνες του παιχνιδιού για τις επιχειρήσεις. Ταυτόχρονα, μετασχηματίζονται ριζικά οι καταναλωτικές προτιμήσεις, ειδικά των νέων. H πρόσφατη έρευνα της Kapa Research που παρουσιάστηκε στο Athens Circular Forum δείχνει μεταξύ άλλων ότι 59% των καταναλωτών στην Ελλάδα προτιμούν να πληρώσουν πιο ακριβά για προϊόντα που διαρκούν περισσότερο και είναι ανακυκλώσιμα, με το ποσοστό να αυξάνεται σημαντικά στις ηλικίες 17-39. Αντίστοιχη είναι και η διεθνής τάση, συνεπώς οι επιχειρήσεις που επεκτείνουν τον κύκλο ζωής των προϊόντων τους παίρνουν μεγαλύτερο κομμάτι της πίτας, ενισχύοντας την καταναλωτική εμπιστοσύνη και τo brand value.

Ιδιωτικές επενδύσεις, βιώσιμη χρηματοδότηση και αλλαγή γενιάς

Όλα τα παραπάνω τελούν υπό μια καταλυτική προϋπόθεση: για να γίνει πράξη η Κυκλική Μετάβαση χωρίς αποκλεισμούς, απαιτούνται μείζονες και άμεσες επενδύσεις, σε συνδυασμό με μια νέα κουλτούρα βιώσιμης χρηματοδότησης. Το Ταμείο Ανάκαμψης, το ΣΔΑM και τα υπόλοιπα αναπτυξιακά εργαλεία είναι πολύ σημαντικά αλλά δεν αρκούν. Ο δημόσιος τομέας – και κατ’ επέκταση οι πολίτες – δεν μπορούν και δεν πρέπει να σηκώσουν μόνοι τους όλο το βάρος. Απαιτείται η ενεργοποίηση του χρηματοπιστωτικού τομέα και της βιομηχανίας, ώστε οι δημόσιες επενδύσεις να μοχλευθούν με ιδιωτικά κεφάλαια. Βασική παράμετρος είναι ο μετριασμός του συστημικού ρίσκου και η ανθεκτικότητα. Ενδεικτικά, η πρόσφατη έρευνα του Πανεπιστημίου Bocconi καταδεικνύει ότι οι επιχειρήσεις που στρέφονται στην Κυκλική Οικονομία έχουν λιγότερες πιθανότητες να αθετήσουν τις δανειακές τους υποχρεώσεις και περισσότερες πιθανότητες να επιστρέψουν υψηλότερο μέρισμα στους μετόχους τους. Η COP26 ανέδειξε τη σημασία του “climate financing”, αλλά και τον δρόμο που μένει να διανύσουμε. Στο νέο τοπίο που διαμορφώνεται, θα παίξουν κομβικό ρόλο ιδιωτικές επενδυτικές πλατφόρμες, που εναρμονίζονται με την Ευρωπαϊκή Ταξινομία και αποδεικνύουν ότι οι οικονομικές αποδόσεις μπορούν να συνδυαστούν με μετρήσιμο θετικό και περιβαλλοντικό αντίκτυπο, δημιουργώντας αξία και θέσεις εργασίας. Σε τελική ανάλυση, οι επιχειρήσεις δεν έχουν ανάγκη μόνο από χρήματα, αλλά κυρίως από τεχνοκρατική υποστήριξη για να υλοποιήσουν τη μετάβαση, τόσο σε επίπεδο επιχειρηματικού μοντέλου όσο και σε επίπεδο αλλαγής γενιάς και εταιρικής κουλτούρας.

Παρακμή ή αναγέννηση;

Το momentum είναι μοναδικό και οι εξελίξεις καταιγιστικές. Ο 95χρονος «Εθνικός Θησαυρός» της Μ. Βρετανίας που ξεδίπλωσε επί δεκαετίες στους τηλεοπτικούς μας δέκτες τα παρθένα μυστικά του πλανήτη,  έκλεισε λέγοντας: «Στη ζωή μου έγινα μάρτυρας μιας τρομερής παρακμής. Στη δική σας ζωή, μπορείτε να βιώσετε μια υπέροχη αναγέννηση». Η επιλογή που κάνουμε σήμερα θα καθορίσει το μέλλον μας.

* Αλέξανδρος Καρύδης-Καρανδρέας, Δικηγόρος

Συνιδρυτής Sporos Platform