Διαταραχές του ύπνου και αστική υπερανάπτυξη

Γράφει ο Θανάσης Δρίτσας*

Σύμφωνα με αξιόπιστα επιδημιολογικά δεδομένα ένας στους τρεις αμερικανούς πολίτες (οι ΗΠΑ είναι μοντέλο αστικής ανάπτυξης) έχει προβλήματα ύπνου. Είναι γνωστό ότι τα προβλήματα ύπνου έχουν συνδεθεί με αυξημένη νοσηρότητα από καρδιαγγειακά νοσήματα, τροχαία ατυχήματα, καρκίνο, εγκεφαλικά επεισόδια, διαβήτη, υπέρταση και προβλήματα ανοσολογικής απόκρισης σε λοιμώξεις. Παράγοντες που σχετίζονται με προβλήματα ύπνου είναι το κάπνισμα, η αυξημένη κατανάλωση αλκοόλ, η παχυσαρκία, η εντατικοποίηση της εργασίας και το στρες/άγχος με το οποίο συνδέεται. Εξωθούμαστε σε μια κοινωνία που το εργασιακό ωράριο τείνει να γίνει 24 ώρες το 24ωρο. Τις καταστρεπτικές επιπτώσεις στον ύπνο των εργαζομένων έχει μάλιστα σχολιάσει ο Jonathan Crary, καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Columbia, στο βιβλίο του με τίτλο «24/7 Late Capitalism and the end of sleep».

Διατάραξη βιολογικών ρυθμών

Στην εποχή μας έχουν διαταραχθεί οι βιολογικοί ρυθμοί ύπνου – εγρήγορσης με αποτέλεσμα να προκύπτει έλλειψη συγχρονισμού μεταξύ του πραγματικού κύκλου ύπνου – εγρήγορσης και του αντίστοιχου κοινωνικά επιβαλλόμενου προγραμματισμού, έτσι εκδηλώνεται αϋπνία ή υπνηλία σε ακατάλληλες περιόδους της ημέρας. Επίσης η μεγάλη διάρκεια έκθεσης στο τεχνητό φως διαφόρων συσκευών (υπολογιστές, κινητά τηλέφωνα, tablets) συνεισφέρει σημαντικά στην εκδήλωση προβλημάτων ύπνου. Ο υπερεντατικός τρόπος ζωής μας ανοίγει δρόμο στην παραβίαση της ιδανικής (σε 24ωρη βάση) σχέσης φωτός – σκότους υπέρ της αύξησης του χρόνου έκθεσης στο φως, γεγονός που προκαλεί διαταραχή ύπνου. Αυτή η διαταραχή σχετίζεται και με μειωμένη παραγωγή της ορμόνης μελατονίνης, έτσι ώστε η χορήγηση μελατονίνης να αποτελεί φαρμακευτική θεραπεία όταν διαταραχθούν οι φυσιολογικοί βιορυθμοί ύπνου – εγρήγορσης. Ο σύγχρονος νοτιοκορεάτης φιλόσοφος Byung Chul Han στο βιβλίο του «The Burnout Society» θεωρεί ότι οι διαδεδομένες ασθένειες της εποχής μας όπως η κατάθλιψη, το σύνδρομο κόπωσης (burn out) και η διαταραχή ελλειμματικής προσοχής – υπερκινητικότητας παραπέμπουν στο πλεόνασμα θετικότητας, όχι στην άρνηση αλλά μάλλον στην αδυναμία να πεις όχι στο «μπορώ τα πάντα». Οι διαταραχές του ύπνου είναι χαρακτηριστικό της κατάθλιψης, οι καταθλιπτικοί ασθενείς έχουν δυσκολία τόσο στην έναρξη όσο και στη διατήρηση του ύπνου. Μάλιστα, ένας στους τρεις ασθενείς με μείζονα κατάθλιψη αναγνωρίζει τη διαταραχή του ύπνου ως το πρώτο σύμπτωμα.

Ενα προφητικό βιβλίο

Το βιβλίο του γερμανού φιλοσόφου και κοινωνιολόγου Georg Simmel (1858-1918) για πρώτη φορά εκδόθηκε το 1903 με τίτλο «Μητροπολιτική Αίσθηση: Οι μεγαλουπόλεις και η διαμόρφωση της συνείδησης» και κυκλοφορεί σε ελληνική μετάφραση από τις εκδόσεις Αγρα (2017). Το βιβλίο είναι προφητικό διότι παρά τα πενιχρά επιστημονικά δεδομένα της εποχής που γράφτηκε, συνδέει τις αισθητηριακές εμπειρίες του κατοίκου της σύγχρονης μεγαλούπολης με ζητήματα υγείας που αντιμετωπίζει σήμερα ο αστικός χώρος.

Ο Simmel εξηγεί με σαφήνεια τι είναι για αυτόν η Μητρόπολη: ένα χωνευτήρι μετάλλαξης των αισθητηριακών εμπειριών. Για πρώτη φορά ένας μελετητής των αρχών του 20ού αιώνα προαναγγέλλει τις βιολογικές και ψυχολογικές επιπτώσεις της αστικής ανάπτυξης ως αποτέλεσμα της υπερδιέγερσης του αυτόνομου νευρικού συστήματος λόγω κορεσμού των αισθήσεων από βομβαρδισμό με πληροφορίες. Με αφετηρία τις παρατηρήσεις του για τη ζωή στο Βερολίνο του 1902 συνθέτει την προσωπογραφία του κατοίκου της μεγαλούπολης. Τρία είναι σύμφωνα με τον Simmel τα κύρια χαρακτηριστικά της μητροπολιτικής νοοτροπίας: η διανοητικοποίηση των κοινωνικών σχέσεων, ο απρόσωπος τρόπος των συναλλαγών και ο ακατάδεκτος και απαθής χαρακτήρας των κατοίκων. Η εξήγηση που προσφέρει ο συγγραφέας για τα μητροπολιτικά χαρακτηριστικά είναι ότι η εντατικοποίηση της αισθητηριακής εμπειρίας μέσα από την ταχεία έκθεση σε οπτικά, ακουστικά, οσφρητικά και απτικά ερεθίσματα διεγείρει το νευρικό σύστημα. Χαρακτηριστικά περιγράφει ο Simmel ότι η αυξημένη κυκλοφορία στους δρόμους απαιτεί μια αύξηση της ενστικτώδους προσοχής, η κυριαρχία της τεχνολογίας στο οικιακό περιβάλλον αυξάνει τις μηχανιστικές πρακτικές, ο πολλαπλασιασμός των φωτεινών αντανακλάσεων στην άσφαλτο και στις βιτρίνες, η νυχτερινή επικράτεια των φωτεινών επιγραφών καθιστούν π.χ. την όραση περισσότερο ενεργή αλλά παράλληλα το βλέμμα εξαντλείται.

Εξάντληση αισθήσεων

Το οπλοστάσιο των ανθρωπίνων αισθήσεων δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις εξαντλητικές ταχύτητες μεταβολής των ερεθισμάτων και έτσι ο κάτοικος της μεγαλούπολης αναγκάζεται να επιστρατεύσει τη σκέψη προκειμένου να προστατευθεί από τις μεταβολές και την ένταση των ερεθισμάτων. Επιπλέον, ο Simmel θεωρεί ότι η διανοητικοποίηση των ανθρώπινων σχέσεων στο αστικό περιβάλλον οφείλεται στο γεγονός ότι η μητρόπολη αποτελεί έδρα της οικονομίας του χρήματος. Διατυπώνει την άποψη ότι με την υπολογιστική φύση του χρήματος ήρθε στη ζωή μια ακρίβεια, μια βεβαιότητα στη διαπίστωση ισοτήτων και ανισοτήτων, μια μονοσημία στα κανονίσματα και στα ραντεβού. Ο ρυθμός που διέπει τις ζωές των ανθρώπων δεν είναι πια ο βιολογικός ρυθμός της ημέρας – νύχτας, των εποχών, του έτους, αλλά γίνεται ο αυστηρός ρυθμός του ρολογιού που δεσπόζει σε αίθουσες χρηματιστηρίων ή σιδηροδρομικούς σταθμούς.
Ο Simmel προαναγγέλλει τις επιπτώσεις του χρόνιου στρες ως επακόλουθου της υπερβολικής έκκρισης των ορμονών αδρεναλίνης και κορτιζόλης στο πλαίσιο του αισθητηριακού βομβαρδισμού. Οι αμυγδαλωτοί πυρήνες (amygdala) του εγκεφάλου μας είναι άλλωστε οι συσκευές που ρυθμίζουν τις αντιδράσεις φόβου, πανικού, την αντίδραση στο οξύ στρες και δέχονται κατεξοχήν ερεθίσματα από τα αισθητήρια. Δεν είναι τυχαίο ότι ο αμυγδαλωτός πυρήνας βρίσκεται (προσεγγιστικά) εκεί όπου θεωρητικά συναντάται η ευθεία κάθετος στο κρανίο που περνά μέσα από την κόρη του ματιού με την ευθεία η οποία περνά από το αφτί μας και είναι κάθετος στο κρανίο. Κατά προέκταση, οι αμυγδαλωτοί πυρήνες είναι σημεία αισθητηριακών συναντήσεων όρασης – ακοής.

Αν και δεν μπορεί κανείς να συνδέσει απευθείας κοινωνιολογικά δεδομένα με βιολογικές παραμέτρους, όμως υπάρχουν σημαντικές αναλογίες. Είναι πιθανό ότι και το σύγχρονο πρόβλημα διαταραχών του ύπνου  εντάσσεται στην αισθητηριακή υπερδιέγερση που ο Simmel εντοπίζει ως κύριο ζήτημα της αστικής υπερανάπτυξης στον 20ό αιώνα. Το βιβλίο του Simmel προσφέρει μιαν άλλη επίσης σημαντική θεώρηση: ότι η λύση πολλών μελλοντικών επιστημονικών προβλημάτων θα είναι πλέον «διεπιστημονική».

Ο κ. Θανάσης Δρίτσας είναι καρδιολόγος, αναπληρωτής διευθυντής στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο, συνθέτης και συγγραφέας.

Έντυπη έκδοση Το Βήμα