«Στο Πολυτεχνείο πήραμε τη ζωή μας στα χέρια μας»

Η Εξέγερση του Πολυτεχνείου ήταν και γυναικεία υπόθεση. Νεαρές φοιτήτριες τότε, όπως η Μαρία Δαμανάκη, εκφωνήτρια στον ραδιοφωνικό σταθμό των «Ελεύθερων Πολιορκημένων», η Πέπη Ρηγοπούλου, που τραυματίστηκε βαριά όταν το τανκ εισέβαλε στην Πύλη και άλλα κορίτσια, αψηφώντας τον κίνδυνο, ρίχτηκαν στον αγώνα για Ψωμί – Παιδεία – Ελευθερία κι ας είχαν να αντιμετωπίσουν εκτός από το ξύλο, τον στιγματισμό της κομμουνίστριας και τον στιγματισμό για το ήθος τους από τη χούντα των συνταγματαρχών και τους ομοϊδεάτες της, κάτι που έκανε ακόμα πιο δύσκολη την απόφαση για αντίσταση. Τρεις φοιτήτριες με ενεργό ρόλο στα ιστορικά γεγονότα ενώνουν τις ψηφίδες των αναμνήσεών τους, συνθέτοντας τη μεγάλη εικόνα της επαναστατικής διάθεσης μιας γενιάς που την κρίσιμη ώρα, στο κάλεσμα της Ιστορίας, δήλωσε «παρών».

Ελένη Αναστασίου*
«Δεν υπήρχε η αίσθηση διαφορών μεταξύ ανδρών και γυναικών»

Οταν έγινε το πραξικόπημα, ήμουν 15 χρονών. Αυτό που συνειδητοποίησα στο σχολείο και μετά στο Πανεπιστήμιο, ήταν μια ζοφερή, ανελεύθερη, σκοταδιστική ατμόσφαιρα που με έκανε να ασφυκτιώ. Τα συνθήματα της χούντας, «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών», η μικρόνοια των συνταγματαρχών, ο άκρατος αντικομμουνισμός, με οδήγησαν στην Αριστερά, παρότι δεν ήμουν από αριστερή οικογένεια. Οταν, το 1972, άρχισε να αναπτύσσεται το φοιτητικό κίνημα με τη συλλογή υπογραφών για ελεύθερες φοιτητικές εκλογές, αισθάνθηκα ότι είχε έρθει η στιγμή να εκφράσω τον εσωτερικό μου θυμό εναντίον όσων μας αφαιρούσαν την ελευθερία να διαβάζουμε ό,τι θέλουμε, να βλέπουμε ό,τι θέλουμε και να ακούμε τη μουσική που μας αρέσει. Κι όλα αυτά με το ταμπεραμέντο της νιότης που πιστεύει ότι τίποτε δεν είναι αδύνατο.

Στο Πολυτεχνείο ήμουν από εκείνους που πήγαν την Τετάρτη και συνέβαλαν να ληφθεί η απόφαση να γίνει η κατάληψη. Οταν άρχισε να οργανώνεται η κατάληψη με τη συμμετοχή όλων και συγκροτήθηκε η Συντονιστική Επιτροπή, εκλέχτηκα αντιπρόσωπος της Ιατρικής και ανέλαβα υπεύθυνη στην πύλη της Πατησίων, με καθήκοντα, μεταξύ άλλων, για την επιλογή των συνθημάτων. Μέσα στον χώρο του φοιτητικού κινήματος δεν υπήρχε η αίσθηση διαφορών μεταξύ ανδρών και γυναικών, αφού μας εξίσωνε ο κοινός κίνδυνος και ο κοινός αγώνας κατά της χούντας. Οσο για τους γονείς μας, κυρίαρχος ήταν ο φόβος τους ότι μπορούσαμε να υποστούμε τις συνέπειες του αγώνα μας (συλλήψεις, βασανιστήρια), που ήταν οι ίδιες είτε ήσουν αγόρι είτε κορίτσι. Ομως, με καμία έννοια δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ζούσαμε σε μια έντονα πατριαρχική κοινωνία, που θεωρούσε την ανισότητα των φύλων αυτονόητη. Οπως φάνηκε εκ των υστέρων, η συμμετοχή μας εκεί συνέβαλε στη δημιουργία ενός ρεύματος που εξελίχτηκε σε μια νέα γυναικεία αυτοσυνείδηση.

Η εξέγερση του Πολυτεχνείου έδειξε ότι λίγες χιλιάδες φοιτητές, με όπλο τον ιδεαλισμό τους, χωρίς ισχυρή κομματική οργάνωση πίσω τους, κατάφεραν να κινητοποιήσουν δεκάδες χιλιάδες λαού που για πρώτη φορά εναντιώθηκαν μαζικά στη χούντα δείχνοντας έμπρακτα ότι η δικτατορία δεν ήταν παντοδύναμη. Ξέρουμε βέβαια ότι και η τότε κατάσταση και οι εξελίξεις που επακολούθησαν ήταν περισσότερο πολύπλοκες, αλλά αυτά ανήκουν στην Ιστορία. Το Πολυτεχνείο, ή καλύτερα ο μύθος του, στα επόμενα χρόνια μπήκε στην προκρούστεια κλίνη και χρησιμοποιήθηκε ανάλογα, από κομματικές και προσωπικές σκοπιμότητες. Κρατάω για τον εαυτό μου εκείνες τις τρεις μέρες ως ένα ανεπανάληπτο βίωμα, σαν τη στιγμή που το «εγώ» μετατρέπεται σε «εμείς», σαν τη στιγμή της μέθεξης στη «συγκέντρωση που ανάβει κι όλα είναι συνειδητά».

* τότε φοιτήτρια Ιατρικής, σήμερα ενδοκρινολόγος – διαβητολόγος, διευθύντρια Ιατρείου Διαβήτη και Κύησης, Νοσοκομείο «Μητέρα»

Αντωνία Χαρίτου*
«Για τις αγωνίστριες τότε έλεγαν ότι ήταν ελευθέρων ηθών, πόρνες»

Τον Νοέμβριο του ’73 ήμουν στο τέταρτο έτος Ιατρικής. Εκείνη την Τετάρτη, συνάντησα κάποιον συμφοιτητή που με ενημέρωσε ότι στο Πολυτεχνείο έχουν αρχίσει και μαζεύονται, πήγα κι εγώ και παρέμεινα μέχρι την ηρωική έξοδο. Το πρώτο βράδυ ήταν διερευνητικό, κανείς μας δεν είχε καταλάβει τι γινόταν, υπήρχε μια επαναστατικότητα, όλα όμως ανοργάνωτα. Τη δεύτερη μέρα ξεχωρίσαμε αρμοδιότητες. Ο Γιώργος Παυλάκης είχε την ιδέα να οργανώσουμε ένα υποτυπώδες ιατρείο όπου συμμετείχα κι εγώ από την πρώτη στιγμή. Φορούσαμε περιβραχιόνια για να ξεχωρίζουμε, άσπρα με έναν σταυρό και μια σφραγίδα της Συντονιστικής Επιτροπής. Υπήρχε συγκινητική προσφορά από φάρμακα, γάζες, λαβίδες, τα άφηνε ο κόσμος στα κάγκελα. Δυστυχώς, χρειάστηκε να διαχειριστώ κάποια περιστατικά, άτομα που είχαν τραυματιστεί εκτός Πολυτεχνείου. Θυμάμαι έναν νεαρό με το πόδι του να κρέμεται από τη σφαίρα, κι άλλον με σφαίρα στην καρωτίδα.

Τότε έβραζε το αίμα μας, αλλά υπήρχαν παντού απαγορεύσεις. Υπήρχε υποκρισία, έλλειψη δημοκρατίας, με τη έννοια ότι δεν μπορούσες να εκφραστείς ελεύθερα, υπήρχαν πάρα πολλοί χαφιέδες, τους ξέραμε και στη σχολή, έπρεπε να προσέχουμε όταν μιλάμε, μπορεί την άλλη στιγμή να σε κυνηγούσαν ή να ερχόντουσαν σπίτι σου 6 το πρωί να σε πάρουν στην Ασφάλεια «για υπόθεσή σου». Γενικά υπήρχε τρομοκρατία. Και, είναι γεγονός ότι για τις αγωνίστριες τότε έλεγαν ότι ήταν ελευθέρων ηθών, πόρνες. Τις ταύτιζαν με το έκλυτο ήθος, κάτι που δεν συνέβαινε για τα αγόρια. Αυτό γινόταν από τους χουντικούς, τους αστυνομικούς και το συντηρητικό κομμάτι της κοινωνίας, όχι από τους συμφοιτητές μας. Και φυσικά από τους καθηγητές. Υπήρχε μια υποτίμηση της γυναίκας από τους καθηγητές. Τώρα έχει γίνει και το #MeToo, τότε όμως πολλά κορίτσια δεχόντουσαν από καθηγητές «προσκλήσεις» ιδιαίτερες. Και από την Ασφάλεια, όταν κάποια τη συνελάμβαναν, άκουγε ό,τι είχε σχέση με σεξουαλικά υπονοούμενα. Οτι, «τι θέλεις και πηγαίνεις, πας για άλλους λόγους, τι καταλαβαίνεις εσύ από αγώνες, θα σε…». Σίγουρα ήταν κοινωνικός στιγματισμός. Και υπήρχε πίεση και από τις συντηρητικές οικογένειες. Είτε έμεναν στην επαρχία, είτε Αθήνα, λίγο – πολύ είχαν έλεγχο. Αφηναν πιο πολύ τα αγόρια να μπουν μπροστά.

Μία από τις κατακτήσεις του Πολυτεχνείου ήταν η ισότιμη μεταχείριση της φοιτήτριας και του φοιτητή. Το κορίτσια τότε δεν μπορούσαν να διεκδικήσουν ακόμα και ακαδημαϊκά αξιώματα, πάντα υπήρχε προτίμηση στα αγόρια. Για το φοιτητικό κίνημα έπαιξε σημαντικό ρόλο η κατάκτηση της γυναικείας παρουσίας και η αποδοχή της ελληνίδας φοιτήτριας ισότιμα με τον έλληνα φοιτητή. Οι άλλες κατακτήσεις είναι συνολικές. Ενα μεγάλο μέρος της κοινωνίας αφυπνίστηκε. Ξαφνικά, ενώ ήταν σε νάρκη, έγινε επαναστατικότερη από τους επαναστάτες. Το έβλεπες μετά στις πορείες. Παρεμπιπτόντως, συμμετείχα μόνο στην πρώτη, δεν θέλησα μετά γιατί γινόντουσαν πανηγύρια. Εμείς λίγο – πολύ ξέρουμε ποιοι συμμετείχαν. Γνωριζόμασταν, ήμασταν μετρημένοι. Στην πορεία, πολλοί έλεγαν ότι ήταν μέσα, ίσως τα έχετε ακούσει. Ολα καλά.

* τότε φοιτήτρια Ιατρικής, σήμερα παιδίατρος – νεογνολόγος – εντατικολόγος, συντονίστρια – διευθύντρια ΜΕΝΝ Κλινικής «ΡΕΑ», πρόεδρος Ελληνικής Εταιρείας Περιγεννητικής Ιατρικής

Τώνια Μοροπούλου*
«Αμφισβητούσε τις κατεστημένες αξίες και δομές της κοινωνίας

Με κίνδυνο της ζωής μας, παλέψαμε συλλογικά και ανεξάρτητα από τις διαφωνίες μας, καταφέραμε να έχουμε μια φωνή. Αυτό είναι το μεγάλο μήνυμα του Πολυτεχνείου. Ανεβοκατεβάσαμε πάρα πολλά συνθήματα για να καταλήξουμε στην ανακοίνωση της Συντονιστικής που διάβασα την Παρασκευή 16/11 στους δημοσιογράφους για «Ψωμί – Παιδεία – Ελευθερία – Εθνική Ανεξαρτησία, Λαϊκή Κυριαρχία, Κοινωνική Προκοπή». Μας το έλεγαν με σημειώματα στα πανέρια με τα ψωμιά και τα φαγητά που μας στέλνανε μέσα. Καταλήξαμε να πούμε κάτι που έβγαλε τον κόσμο από τον καναπέ του, την απάθεια, την ιδιώτευσή του, τον κατέβασε στους δρόμους και τον έκανε να συγκρουστεί ανυποχώρητα και με κίνδυνο της ζωής του με τη δικτατορία. Το απόγευμα της 16ης Νοεμβρίου μάς έφεραν στη Συντονιστική την ταυτότητα του πρώτου νεκρού, κάποιοι που πάνω τους είχανε αίματα. Εκείνη την ώρα προβληματιστήκαμε «τι θα πούμε στον κόσμο» και είπαμε: «Ελληνικέ λαέ, σου λέμε την αλήθεια. Ελληνικέ λαέ, μας σκοτώνουν. Κατέβα στους δρόμους». Την επόμενη ημέρα, ο χρόνος σταμάτησε, με το τανκ να ρίχνει την κεντρική πύλη του Πολυτεχνείου. Από τον πομπό φωνάζαμε: «Φαντάροι, αδέλφια μας, μη μας χτυπάτε. Είμαστε όλοι αδέλφια». Ο πομπός δεν σταμάτησε να εκπέμπει – δεν θέλαμε να φύγουμε, ήρθαν και μας έβγαλαν συμφοιτητές μας – ακόμα και όταν φεύγαμε είπαμε τον Εθνικό Υμνο. Το Πολυτεχνείο του ’73 έκφραζε την πάνδημη ελληνική νεολαία και τον λαό που αντιστεκόταν ενωμένος σ’ όλη την Αθήνα, την Ελλάδα και δεν παραδόθηκε. Απ’ το Πολυτεχνείο βγήκαμε με το κεφάλι ψηλά, με τους νεκρούς και τους τραυματίες μας, φέρνοντας στη σύγχρονη ιστορία των δημοκρατικών αγώνων μια καθαρή φωνή και μια ηθική νίκη. «Λαός ενωμένος ποτέ νικημένος».

Το Πολυτεχνείο δεν υπήρξε μόνο πρότυπο διαφορετικών πολιτικών σχέσεων και συμπεριφοράς. Αμφισβητούσε τις κατεστημένες αξίες και δομές της κοινωνίας μας και αναζητούσε νέα πρότυπα ζωής, προσωπικά πιο γνήσια και ειλικρινή και κοινωνικά πιο δίκαια. Γι’ αυτό και η συμμετοχή των γυναικών, ιδιαίτερα εμφανής, όταν η δικτατορία για να τιμωρήσει τους αγωνιστές φοιτητές τους στράτευσε, ήταν μεγάλη και η στάση τους σθεναρή. Για τα κορίτσια που βγήκαμε στην πρώτη γραμμή υπήρξε έκπληξη, ο φασισμός ενοχλήθηκε ιδιαίτερα και μας χτύπησε, ίσως γιατί η συμμετοχή μας έκανε το πρόσωπο του Πολυτεχνείου και τον Αντιδικτατορικό Αγώνα πιο προσιτό στον κόσμο, στο ύψος των χεριών του, στο ύψος της καρδιάς του. Ναι, στο Πολυτεχνείο πήραμε τη ζωή μας στα χέρια μας. Το πρόσωπο του Πολυτεχνείου είναι ζωντανό είναι επίκαιρο. Δεν είναι άσυλο μιας ιδέας ή μιας παράταξης. Το Πολυτεχνείο, σαν μήνυμα και σαν στάση ζωής, ούτε μουσειακό ούτε επετειακό είναι, αλλά ούτε και επετειακή βία. Η Δημοκρατία πρέπει να σταθεί στο ύψος των απαιτήσεων της εποχής. Να σχεδιάσει στρατηγικά το μέλλον σε έναν ορίζοντα αειφορίας για τις νέες γενιές, να χρησιμοποιήσει την Επανάσταση της Γνώσης και την ακεραιότητα της Λογικής, που υπηρετεί το σημερινό Πολυτεχνείο, να διεμβολίσει τα προβλήματα και τα αδιέξοδα των νέων σήμερα, να εμπνεύσει ξανά την κοινωνία. Το Πολυτεχνείο είναι ζωντανό. Ανήκει στα αγόρια και στα κορίτσια της γενιάς μας εξίσου. Είναι η αντίσταση στην αφομοίωση. Είναι η συμμαχία με το παρόν για την κατάκτηση της ζωής. Είναι η αλλαγή του κόσμου.

* τότε φοιτήτρια Σχολής Χημικών Μηχανικών ΕΜΠ, στην Κεντρική Γραμματεία Συντονιστικής Επιτροπής της κατάληψης και στον πομπό, σήμερα ομότιμη καθηγήτρια ΕΜΠ