Βασίλης Βασιλικός – Το χρονικό μιας θλιβερής χώρας, μιας θλιβερής ιστορίας

Κροτάλισμα

Το κροτάλισμα του πολυβόλου και

της γραφομηχανής

αντηχεί στα βαθιά ρουμάνια και

στα μικρά δωμάτια.

Τα πουλιά τρομάζουν, οι λαγοί στους

κρυψώνες τους

κι οι άνθρωποι που ζούνε χωρίς

μονωτικό στ’ αυτιά.

Το κροτάλισμα του πολυβόλου και

της γραφομηχανής

μόνο ο πολυβολητής κι αυτός που

γράφει δεν τ’ ακούνε.

Β. Βασιλικός, Foco d’amor («Η φλόγα της αγάπης»), Τόπος, 2010, σ. 115

Έχω γράψει σχετικά πρόσφατα για τον Βασίλη Βασιλικό ότι η μυθική Τριλογία δεν είναι το μοναδικό του αριστούργημα. Διότι πολλοί αρέσκονται να σταματούν εκεί μια ολόκληρη ζωή τέχνης του λόγου — και να σταματούν εκεί με αυτόν τον κομψό τρόπο: ορίζοντας την Τριλογία ως αριστούργημα και όλα τα υπόλοιπα έργα του Βασιλικού ως ελάσσονα. Ειδικά τα τελευταία χρόνια, που ο Βασιλικός επανέκαμψε από την Ευρώπη και επανεκδίδονται τα παλαιά βιβλία του, ακούω πολύ συχνά εύκολες κρίσεις αυτού του είδους, κρίσεις ανθρώπων που παριστάνουν ότι ξέρουν τον Βασιλικό ενώ, κατά τα φαινόμενα, μάλλον δεν τον έχουν διαβάσει. Το εύρος όμως της δουλειάς του Βασιλικού δεν μειώνει τη δοκιμασμένη ποιότητά του. Το αντίθετο: στο πέλαγος των εκατοντάδων σελίδων που έχει γράψει ο Βασιλικός, ο αναγνώστης, ο σύγχρονος αναγνώστης, ακόμα κι όταν το θέμα είναι ανεπίκαιρο, λησμονημένο ή τετριμμένο, έρχεται αντιμέτωπος με το απόκοσμο κροτάλισμα μιας καθ’ όλα αυθεντικής γραφής.

Πιο συγκεκριμένα: η εν πολλοίς παιγνιώδης γραφή του Βασιλικού περιέχει υπογείως ένα «διδακτικό» χαρακτήρα. Διδάσκει έναν τρόπο θέασης του κόσμου όπου η ελαφρότητα των πραγμάτων έχει πρωταγωνιστικό ρόλο — ή όπου όλα είναι τόσο σοβαρά ώστε τίποτε δεν (μπορεί να) είναι αρκετά σοβαρό, ενώ το δηκτικό, υποδόριο χιούμορ υπογραμμίζει τη μελαγχολική ματαιότητα της ζωής. Αυτό το χαρακτηριστικό, σε συνδυασμό με μια αδρή, λιτή γλώσσα που κατάφερε, εδώ και πάνω από πενήντα χρόνια, να παραμένει ακμαία και ανθεκτική ως προς το αναγνωρίσιμο ύφος, τη σύνταξη και την ποιητικότητά της, καθιστά τη γραφή του μοναδική περίπτωση στην ελληνική γραμματεία.

Θα το διατυπώσω διαφορετικά: η γραφή του Βασιλικού δεν παριστάνει κάτι, δεν ενδιαφέρεται να παραστήσει κάτι. Η γραφή του είναι. Έχει πολύ συγκεκριμένο χαρακτήρα, ύφος, έκταση, περιεχόμενο. Περιέχει την ελληνική πραγματικότητα των τελευταίων πενήντα χρόνων σαν ένα εν προόδω χρονικό σατιρικού συγγραφέα του Βυζαντίου. Το ένα μετά το άλλο, τα βιβλία του Βασιλικού συγκροτούν ένα τέτοιο μεταβυζαντινό χρονικό μιας θλιβερής χώρας, μιας θλιβερής ιστορίας, μιας θλιβερής ανθρωπολογίας που ο αναγνώστης, καθοδηγημένος από τον συγγραφέα, την αντιμετωπίζει μόνον ως φάρσα. Σε ένα τέτοιο απέραντο «Χρονικό» υπάρχουν και αδυναμίες. Υπάρχουν και κενά. Υπάρχουν και κακογραμμένες σελίδες. Υπάρχουν τα πάντα. Είναι φυσικό. Αλλά δεν ακυρώνουν την αξία του συνολικού έργου.

Όλα αυτά δεν θα είχαν κανένα νόημα, κανένα απολύτως νόημα, αν η γραφή του τα διέψευδε. Αν η γραφή του «έλεγε» άλλα. Αν το κυρίαρχο ήταν η κακογραφία. Αλλά η γραφή του Βασιλικού «λέει» πολύ περισσότερα. Προσέξτε, για παράδειγμα, την πρώτη παράγραφο στα περισσότερα βιβλία του, από την Τριλογία και τη Μυθολογία της Αμερικής έως το Foco d’amor και τον Γλαύκο Θρασάκη. Συγκρίνετε την πρώτη παράγραφο με άλλες, αγαπητές σας, αντίστοιχες σελίδες άλλων συγγραφέων. Δείτε πώς, με αυτοσχέδιο διαφορετικό ύφος, πειστικότητα και την κατάλληλη «σκηνική ατμόσφαιρα» κάθε φορά, καταστρώνει τις προσδοκίες του αναγνώστη γι’ αυτό που θα (ή δεν θα…) επακολουθήσει. Δείτε, δηλαδή διαβάστε, το ξάφνισμα, τη γρήγορη, περίπου κινηματογραφική, στον καταιγισμό της αρχή, τη σχεδόν βίαιη διείσδυση στην ουσία του αφηγούμενου θέματος, την κοφτερή ανατομία του πεζού συμβάντος, την απρόβλεπτη οπτική γωνία που κάνει ακόμα και το τίποτε μιας (κατ’ επίφαση) δημοσιογραφικής περιγραφής να είναι κάτι. Δείτε, κυρίως, δηλαδή διαβάστε, το περίτεχνο στυλ με το οποίο γίνονται όλα αυτά. Τη συντακτική μαστοριά της δομής που εμφανίζεται χαλαρή ενώ είναι στέρεα, την ποιητικότητα που δεν βοά αλλά διαχέεται ως εύρυθμη τονικότητα κατά την ανάγνωση…

Με δυο λόγια, ξαναδιαβάστε τον Βασιλικό. Είναι σύγχρονος συγγραφέας, ακόμα κι όταν διαβάζεις ένα βιβλίο του που έχει γραφεί πριν σαράντα χρόνια. Έχει να πει πολλά. Σ’ αυτούς τους μεταμοντέρνους καιρούς — που δεν κροταλίζει η γραφομηχανή αλλά κροταλίζει το πολυβόλο. Εξηγούσα στον πρόλογο της Τριλογίας, πριν λίγα χρόνια, ότι «το έργο του Βασιλικού γράφτηκε χθες με τα προβλήματα τού σήμερα». Ιδού ένας ακόμα λόγος που, κατά την ταπεινή μου γνώμη, παραμένει προκλητικά αξιανάγνωστο.

*Εξαίρετο κείμενο του συγγραφέα, κριτικού, μεταφραστή και εκδότη Άρη Μαραγκόπουλου για τον Βασίλη Βασιλικό, δημοσιευμένο στο τεύχος 517 (Απρίλιος 2011) της μηνιαίας επιθεώρησης βιβλίου «Διαβάζω» (αφιέρωμα στον Βασίλη Βασιλικό).

Ο παγκοσμίου φήμης λογοτέχνης Βασίλης Βασιλικός γεννήθηκε στην Καβάλα στις 18 Νοεμβρίου 1934.