Ιωάννης Συκουτρής – Ένας μύθος τύψεων και ενοχών

Ο Ιωάννης Συκουτρής είναι ίσως ο μοναδικός άγιος της ελληνικής φιλολογίας. Στη συλλογική μας συνείδηση έχει εντυπωθεί ως ο μοναχικός επιστήμονας που, επιχειρώντας να δείξει την αλήθεια σε μια μικρόψυχη, απαίδευτη και υποκριτική κοινωνία, συγκρούστηκε μαζί της κι έχασε: ο κατεξοχήν ρομαντικός μύθος – ένας μύθος τύψεων και ενοχών. Τα βασικά συστατικά του (αποκαλυπτική αλήθεια, μοναχικός δρόμος, ανίδεο και ανίερο κοπάδι, πτώση) είναι ευδιάκριτα σε ένα από τα πιο γνωστά ποιήματα του Σικελιανού, γραμμένο την 1η Νοεμβρίου 1937, δηλαδή μόλις ένα μήνα μετά την αυτοκτονία του κλασικού φιλολόγου. Ο μύθος είναι ακόμη ζωντανός: ένα πρόσφατο αφιέρωμα του περιοδικού Αντί, ενός εντύπου που ιδεολογικά βρίσκεται στους αντίποδες του χώρου τον οποίον αντιπροσώπευε ο Συκουτρής, φέρει τον χαρακτηριστικό τίτλο «Εν φωτεινόν μετέωρον». Ο τιμώμενος απεικονίζεται στο εξώφυλλο ως καθοδηγητής: όρθιος, ατενίζοντας μακριά, με το χέρι να δείχνει σε άγνωστη (για μας) κατεύθυνση. Στο σημείωμα που προτάσσει η σύνταξη του περιοδικού δηλώνεται ότι «η επαναφορά αυτή του ανθρώπου και του έργου στο προσκήνιο της πνευματικής μας ζωής δεν γίνεται με διάθεση αγιοποίησης»· και όμως, στο αφιέρωμα συμπεριλαμβάνονται άρθρα τιτλοφορούμενα: «Εμπνευσμένος και ηρωικός», «Ο Ηγέτης», «Ο μύστης», «Λόγος – Έρως – Θάνατος». Η ανάγκη για μια κριτικότερη προσέγγιση είναι επιτακτική.

Τα αμιγώς φιλολογικά, κυρίως γερμανόγλωσσα, άρθρα που έγραψε ο Συκουτρής κατά το δεύτερο ήμισυ της δεκαετίας του ’20, καθώς και η έκδοση της Ποιητικής του Αριστοτέλη, αποτελούν αναμφίβολα την κυριότερη, και πιο βιώσιμη, συνεισφορά του στην κλασική φιλολογία. Στο ευρύτερο ελληνικό κοινό, ωστόσο, είναι γνωστός κυρίως από τα θεωρητικά ή και εκλαϊκευτικά του κείμενα και, πάνω απ’ όλα, από τη μετάφραση του πλατωνικού Συμποσίου, που κυκλοφόρησε στα 1934 ως εναρκτήριος τόμος της Ελληνικής Βιβλιοθήκης της Ακαδημίας Αθηνών. Η συμπερίληψη στα εκτενή προλεγόμενα ενός τμήματος με αντικείμενο την παιδεραστία στην αρχαία Ελλάδα αποτελούσε, για τα δεδομένα της εποχής, μια πράξη ασυνήθιστης επιστημονικής ακεραιότητας και ιδεολογικής τόλμης: η πραγμάτευση του θέματος ήταν ταμπού όχι μόνο για τη σεμνότυφη και προγονόπληκτη ελληνική κοινωνία, αλλά και για τα περισσότερα μέλη της διεθνούς φιλολογικής κοινότητας. Θα πρέπει, ωστόσο, να επισημανθεί ότι η αρχική υποδοχή του βιβλίου από την κριτική υπήρξε, με ελάχιστες εξαιρέσεις, υπερθετική· τα 3.300 αντίτυπα της α’ έκδοσης εξαντλήθηκαν μέσα στα επόμενα δύο χρόνια. Η εκστρατεία κατά του Συμποσίου εγκαινιάστηκε τον Οκτώβριο του 1936 από το φιλομεταξικό περιοδικό Επιστημονική Ηχώ. Ο Συκουτρής χτυπήθηκε από ανθρώπους του δικού του χώρου. Η επίθεση δεν είχε πολιτικό χαρακτήρα· μοναδικό της κίνητρο ήταν ο ακαδημαϊκός φθόνος. Η χρονική στιγμή που επελέγη δεν ήταν τυχαία: ένα μήνα πριν ο Συκουτρής είχε θέσει υποψηφιότητα για την πλήρωση της έδρας που κατείχε ο άρτι παραιτηθείς Παναγής Λορεντζάτος – ο μόνος τότε δημοτικιστής καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα περίφημα ψηφίσματα διαμαρτυρίας που ακολούθησαν, όπως αυτό των Κουλουροπωλών Πατρών, δεν αποτελούσαν αυθόρμητες λαϊκές αντιδράσεις· πρόκειται για υποβολιμαία κείμενα, πίσω από τα οποία κρύβονταν ενδοπανεπιστημιακοί κύκλοι. Η εκστρατεία στέφθηκε με απόλυτη επιτυχία: στη θέση του Συκουτρή εξελέγη ο αφανής τότε Δρ. Ιω. Σταματάκος· λίγους μήνες αργότερα ο επιφανής αντίπαλός του έθετε τέρμα στη ζωή του πέφτοντας από τον βράχο της Ακροκορίνθου (22/9/37).

*Απόσπασμα από την εισήγηση του Βασίλη Λεντάκη (νυν καθηγητή Κλασικής Φιλολογίας στο ΕΚΠΑ) στο Διεθνές Συμπόσιο «Τα όρια της αρχαίας κληρονομιάς: η διαχείριση της αρχαιότητας από τον νεότερο ελληνισμό» (Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ρέθυμνο, 1996), που έφερε τον τίτλο «Παιδεραστία: Ιδεολογικά υποστρώματα στην προσέγγιση του Συκουτρή».

Στις υποσημειώσεις του, ο Βασίλης Λεντάκης σχολιάζει ως εξής το χώρο τον οποίον αντιπροσώπευε ο Συκουτρής, άλλως πως την ιδεολογική του τοποθέτηση:

Δηλαδή τον χώρο της άκρας δεξιάς, όπως είχε την τόλμη να επισημάνει απερίφραστα ο Β. Ν. Τατάκης, «Νέα Εστία» 63 (1958) 475: «ο Συκουτρής […] πίστεψε ότι μόνο από το κίνημα του ολοκληρωτισμού –στον ολοκληρωτισμό της δεξιάς στράφηκε– μπορούσαν να βρουν θεραπεία τα δεινά του καιρού μας».

Ο Ιωάννης Συκουτρής γεννήθηκε στη Σμύρνη την 1η Δεκεμβρίου 1901 και αυτοκτόνησε στην Κόρινθο το Σεπτέμβριο του 1937, σε ηλικία μόλις 36 ετών.