Διαδρομές της ηγεμονίας

Ο Τζιουζέπε Κόσπιτο είναι ένας σημαντικός εκπρόσωπος της τρέχουσας γενιάς Ιταλών μελετητών του Γκράμσι και εργάζεται μαζί με τον Φάμπιο Φροζίνι και τον Τζιάνι Φραντσιόνι για τη νέα κριτική έκδοση των Τετραδίων της Φυλακής που ολοκληρώνει και συμπληρώνει το έργο του Βαλεντίνο Τζερατάνα επιμελητή της πρώτης κριτικής έκδοσης του 1975. Ο Κόσπιτο, που πριν μερικά χρόνια εξέδωσε μια σημαντική μονογραφία για το πώς επεξεργάζεται ο Γκράμσι την έννοια της ηγεμονίας στα Τετράδια με τίτλο Il ritmo del pensiero. Per una lettura diacronica dei «Quaderni del carcere» di Gramsci (Ο ρυθμός της σκέψης. Για μια διαχρονική ανάγνωση των «Τετραδίων της Φυλακής» του Γκράμσι), εξέδωσε πρόσφατα ένα νέο βιβλίο με τίτλο Egemonia. Da Omero ai Gender Studies (Ηγεμονία, Από τον Όμηρο στις Gender Studies).

Το βιβλίο του Κόσπιτο προσπαθεί να δει πώς αναδύεται η έννοια της ηγεμονίας σε μια διαδρομή από την ελληνική αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Ξεκινά από τις αρχαιοελληνικές ρίζες και τον τρόπο που η ηγεμονία διατυπώνει μια έννοια ηγεσίας που δεν ταυτίζεται απλώς με την κυριαρχία ή την επιβολή, ιδίως στον τρόπο που παρουσιάζεται η Αθηναϊκή ηγεμονία. Εξετάζει τον τρόπο που η έννοια που περνάει στο λεξιλόγιο της φιλοσοφίας, αλλά και την απόσταση που τη χωρίζει από την έννοια του imperium στο λεξιλόγιο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Στη συνέχεια στρέφεται στο πώς η ηγεμονία επανέρχεται στο φιλοσοφικό και πολιτικό λεξιλόγιο της νεωτερικότητας είτε έμμεσα (π.χ. στο έργο του Μακιαβέλλι) είτε περισσότερο ρητά, για να φτάσει στον 19^ο αιώνα και τον τρόπο που «μεταφράζεται» η αρχαιοελληνική σημασία σε συνάρτηση με ερωτήματα που αφορούν την πολιτική ηγεσία, την κρατική συγκρότηση και τις διεθνείς σχέσεις.

Αυτό τον οδηγεί στην παρουσία της ηγεμονίας στο λεξιλόγιο της σοσιαλδημοκρατίας και ειδικά της ρωσικής, όπου πια το πεδίο είναι η πολιτική του εργατικού κινήματος και η ηγεσία της εργατικής τάξης σε μια συμμαχία των τάξεων που υφίστανται την εκμετάλλευση και την καταπίεση. Αυτή είναι η συζήτηση που συναντά ο Γκράμσι όταν βρίσκεται στη Μόσχα ως εκπρόσωπος στην Κομμουνιστική Διεθνή και όταν αργότερα, φυλακισμένος πια από το φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι, θα ξεκινήσει να γράφει τις σημειώσεις του σε αυτήν την έννοια ξαναγυρνά.

Η ηγεμονία στο έργο του Γκράμσι

Όμως, πια δεν έχουμε να κάνουμε απλώς με το ζήτημα της ηγεσίας της εργατικής ηγεσίας εντός μιας συμμαχίας των υποτελών τάξεων, αλλά με την αναζήτηση του ιδιαίτερα σύνθετου τρόπου με τον οποίο διαμορφώνεται το πεδίο της πολιτικής και των σχέσεων κυριαρχίας, διεύθυνσης και απόσπασης συναίνεσης μέσα στη νεωτερικότητα, σε μια πρωτότυπη θεωρητική σύνθεση που εάν κανείς την ανασυγκροτήσει από τις σημειώσεις των «Τετραδίων» θα διαπιστώσει ότι είναι αρκετά πιο περίπλοκη από την αντιδιαστολή ανάμεσα στον εξαναγκασμό και τη συναίνεση.

Ο Κόσπιτο, πατώντας πάνω σε βαθιά γνώση των Τετραδίων δείχνει πώς η έννοια της ηγεμονίας είναι στο κέντρο μιας σύνθετης θεωρητικής επεξεργασίας που περιλαμβάνει την εξέταση της κοινωνίας των πολιτών στη συσχέτισή της με το κράτος, την έννοια του ηγεμονικού μηχανισμού, όπως και αυτή του πολέμου θέσεων, αλλά και τον τρόπο που η εξέταση των όρων ανάδυσης της αστικής ηγεμονίας είναι ο τρόπος για να εξετάσει ο Γκράμσι πώς οι υποτελείς τάξεις μπορούν να ξεφύγουν από τα όρια μιας «συντεχνιακής» διεκδίκησης και να διεκδικήσουν τη δική τους ηγεμονία και χειραφέτηση, σε μια τοποθέτηση που ταυτόχρονα επιστρέφει στη σκέψη του Μαρξ και το Λένιν αλλά και πηγαίνει πέρα από αυτές. Ο Κόσπιτο δεν παραλείπει τις διαδρομές της ηγεμονίας μετά τον Γκράμσι, την πρόσληψη του έργου του μέσα στα συγκείμενα διαφορετικών μεταπολεμικών εθνικών συγκυριών, από την ίδια την Ιταλία και τη Γαλλία μέχρι την Ινδία και τη σχολή των Subaltern Studies, αλλά και τον τρόπο που πέρασε σε ένα ευρύ φάσμα ερευνητικών πεδίων.

Αυτό που προκύπτει είναι μια έννοια συνάμα πολύσημη αλλά και κρίσιμη. Μια έννοια που (οφείλει να) βρίσκεται στον πυρήνα οποιασδήποτε προσπάθειας για ανάλυση του τρόπου που αρθρώνονται οι πολιτικές σχέσεις μέσα στις σύγχρονες κοινωνίες και ταυτόχρονα μια έννοια που τις περισσότερες φορές χρησιμοποιείται χωρίς αναφορά στο θεωρητικό βάθος της αφετηρίας της. Αρκεί να αναλογιστούμε, όλες τις περιπτώσεις όπου η έννοια αυτή περιορίζεται στα ζητήματα «πολιτισμού», χρησιμοποιείται απλώς με τη σημασία της απόσπασης συγκατάθεσης, ή την ασάφεια της διεκδίκησης ενός ρεύματος να είναι «ηγεμονικό» στην πολιτική σκηνή, παραβλέποντας ότι έχει να κάνει όχι με την πολιτική ρητορική ή αισθητική αλλά το εάν και κατά πόσο διαμορφώνονται όροι για μια διαφορετική ιστορική διαδρομή μιας κοινωνίας υπό την ηγεμονία κοινωνικών δυνάμεων που μέχρι τώρα διατηρούνταν σε υποτελή θέση.

Ηγεμονία των υποτελών

Η ίδια η έννοια μιας δυνητικής ηγεμονίας των υποτελών δεν πρέπει να θεωρηθεί ως μια απλή συμμετρική εκδοχή της ηγεμονίας της αστικής τάξης. Αντιθέτως, παραπέμπει σε έναν ριζικό μετασχηματισμό αλλά και μια διαφορετική πρακτική της πολιτικής, έναν βαθύ εκδημοκρατισμό και ταυτόχρονα μια ουσιώδη κοινωνικοποίηση της πολιτικής σφαίρας που δεν μπορεί παρά να συνδυάζεται με μορφές οργάνωσης της οικονομίας που να είναι πολύ πέραν του καταναγκασμού της αγοράς.