Τα τελευταία χρόνια, οι μελισσοκόμοι αναφέρουν απώλειες στους πληθυσμούς των μελισσών, κυρίως στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, όπως η Γαλλία, το Βέλγιο, η Γερμανία, η Μεγάλη Βρετανία, η Ιταλία, η Ισπανία και η Ολλανδία. Ωστόσο, το ίδιο συμβαίνει και σε πολλές άλλες χώρες του κόσμου, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ, της Ρωσίας και της Βραζιλίας, γεγονός που κάνει το συγκεκριμένο πρόβλημα παγκόσμιο ζήτημα.

Η απειλή της εξαφάνισης επικονιαστών

Το συγκεκριμένο θέμα έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης, καθώς οι μέλισσες και άλλοι επικονιαστές είναι απαραίτητοι για τα οικοσυστήματα και τη βιοποικιλότητα. Χωρίς αυτούς, πολλά είδη φυτών θα μειωθούν και εντέλει θα εξαφανιστούν, μαζί με τους οργανισμούς που εξαρτώνται από αυτά. Επιπλέον, η μείωση του αριθμού και της ποικιλομορφίας των επικονιαστών έχει αντίκτυπο στην ασφάλεια των τροφίμων, με άμεσες επιπτώσεις στη γεωργία.

Επιτροπή ξεκίνησε το 2018 την «Πρωτοβουλία της ΕΕ για τους επικονιαστές», την πρώτη ολοκληρωμένη πρωτοβουλία σε ευρωπαϊκό επίπεδο για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Στόχος της πρωτοβουλίας είναι η βελτίωση των επιστημονικών γνώσεων σχετικά με τη μείωση των επικονιαστών, η αντιμετώπιση των κυριότερων αιτιών και η ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ όλων των ενδιαφερόμενων φορέων σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο.

Τον Ιούνιο του 2021, κατά τη διάρκεια ψηφοφορίας για τη νέα Στρατηγική Βιοποικιλότητας 2030, οι ευρωβουλευτές ζήτησαν την άμεση αναθεώρηση της πρωτοβουλίας της ΕΕ για τους επικονιαστές, προκειμένου να συμπεριληφθεί ένα φιλόδοξο πανευρωπαϊκό πλαίσιο παρακολούθησής τους, με σαφείς στόχους και δείκτες. Ενέκριναν επίσης τον στόχο μείωσης της χρήσης των πιο επικίνδυνων και χημικών φυτοφαρμάκων κατά 50%.

Ποιοι είναι οι επικονιαστές;

Λίγα φυτά αυτοεπικονιάζουν, καθώς η αναπαραγωγή της συντριπτικής πλειοψηφίας των φυτών εξαρτάται από ζώα, τον άνεμο ή το νερό. Ζώα που επικονιάζουν είναι κυρίως οι μέλισσες και πολλά έντομα, οι νυχτερίδες, τα πουλιά, οι μαϊμούδες και οι σκίουροι. Σε ορισμένα μέρη του πλανήτη όπως η Κίνα, οι αγρότες αναγκάζονται να επικονιάζουν οι ίδιοι τα φυτά, καθώς οι πληθυσμοί των μελισσών μειώνονται δραματικά.

Οι μέλισσες στην Ευρώπη

Στην Ευρώπη κατά κύριο λόγο επικονιάζουν οι μέλισσες, οι πεταλούδες, τα δίπτερα (hoverflies), οι νυχτοπεταλούδες και ορισμένα ακόμη έντομα. Η δυτική μέλισσα είναι το πιο γνωστό είδος μέλισσας, το οποίο διαχειρίζονται οι μελισσοκόμοι για την παραγωγή μελιού και άλλων προϊόντων μελισσοκομίας. Στην Ευρώπη ζουν περίπου 2000 άγρια είδη μελισσών. Η άποψη ότι οι «διαχειριζόμενοι επικονιαστές» συνεισφέρουν στην πλειοψηφία της γονιμοποίησης των καλλιεργειών, έχει πρόσφατα αμφισβητηθεί από έρευνα που δείχνει ότι οι μέλισσες κυρίως συμπληρώνουν παρά υποκαθιστούν τους άγριους επικονιαστές.

Επί του παρόντος, δεν υπάρχουν επιστημονικά δεδομένα που να παρέχουν πλήρη εικόνα, αλλά υπάρχουν ενδείξεις σημαντικής μείωσης των επικονιαστών, κυρίως λόγω των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Οι μέλισσες και οι πεταλούδες είναι τα είδη για τα οποία υπάρχουν τα περισσότερα διαθέσιμα στοιχεία, και δείχνουν ότι ένα στα δέκα είδη μελισσών και πεταλούδων απειλείται με εξαφάνιση στην Ευρώπη. Ωστόσο δεν παρουσιάζεται κάποιος συγκεκριμένος λόγος για τη δραστική μείωσή τους. Υπάρχουν διάφοροι παράγοντες που μπορεί να επηρεάσουν τους πληθυσμούς των επικονιαστών. Βασική απειλή είναι οι αλλαγές στη χρήση του εδάφους εξαιτίας της αστικοποίησης και της γεωργίας, γεγονός που οδηγεί στη υποβάθμιση των φυσικών οικοτόπων. Η εντατική γεωργική εκμετάλλευση του εδάφους οδηγεί σε ομοιογενή τοπία και στην εξαφάνιση της ποικιλίας χλωρίδας, μειώνοντας τις επιλογές των ζώων για διατροφή και κατασκευή φωλιών. Τα φυτοφάρμακα και άλλοι ρύποι επηρεάζουν επίσης τους επικονιαστές – άμεσα (εντομοκτόνα και μυκητοκτόνα) και έμμεσα (ζιζανιοκτόνα). Γι’ αυτό το ΕΚ χαρακτηρίζει ως βασική προτεραιότητα τη μείωση της χρήσης φυτοφαρμάκων. Ξενιστικά είδη όπως το είδος σφήκας Vespa velutina, αλλά και διάφορα παράσιτα αποτελούν επίσης σημαντικό κίνδυνο για τις μέλισσες. Ένας ακόμη παράγοντας είναι η αλλαγή του κλίματος και η αύξηση της θερμοκρασίας.

Η επίδραση των επικονιαστών στην οικονομία

Μόνο στην ΕΕ, το 84 % περίπου των ειδών καλλιεργούμενων φυτών και το 78 % των ειδών άγριων λουλουδιών εξαρτώνται, τουλάχιστον εν μέρει, από την επικονίαση από ζώα. Η επικονίαση από έντομα ή άλλα ζώα ευνοεί την αύξηση των ποικιλιών και της ποιότητας φρούτων, λαχανικών, ξηρών καρπών και σπόρων.

Καλλιέργειες που εξαρτώνται σε μεσαίο ή μεγάλο βαθμό από την επικονίαση των εντόμων:

  • μήλα, πορτοκάλια, φράουλες, βερίκοκα, κεράσια
  • φασόλια, αγγούρια, κολοκύθες
  • βότανα όπως ο βασιλικός, το θυμάρι ή το χαμομήλι
  • καλλιέργειες όπως η ντομάτα, το πιπέρι και τα εσπεριδοειδή αποκομίζουν επίσης οφέλη από την επικονίαση των ζώων.

Σύμφωνα με εκτιμήσεις, περίπου 5 έως 8% της παγκόσμιας καλλιέργειας φυτών αποδίδεται άμεσα στην επικονίαση από ζώα.

Οι επικονιαστές συμβάλλουν επίσης άμεσα στα φάρμακα, στα βιοκαύσιμα, στις ίνες και στα δομικά υλικά.

Headlines