Παύλος Ζάννας – Πιθανόν

Παύλος Ζάννας:  μοιράζοντας τον κερδισμένο χρόνο

(μικρό σενάριο με μαύρο και εφτά σκηνές)

*** Μαύρο: στο πιάνο η Σερενάτα του Σούμπερτ – κάποτε τίτλοι των εφημερίδων της  7ης Δεκεμβρίου του ’89. Πρώτη σύσκεψη των πολιτικών αρχηγών της Οικουμενικής υπό τον Ζολώτα. Μια πετυχημένη μεταμόσχευση ματιού. Αθλητικά. Στους κινηματογράφους της Αθήνας η Μικρή Ερωτική Ιστορία του Κιζλόφσκι. Πέθανε ο Παύλος Ζάννας.

*** Έζησε, αγάπησε, αγάπησε, πέθανε.

*** Αλλιώς: Έζησε, διάβασε, είδε, έδειξε.

*** Αλλιώς: Έζησε, φυλακίστηκε, μετέφρασε, αναζήτησε.

*** Κι έπειτα το καταλαβαίνεις: κάποιος πέθανε μα η Σερενάτα συνεχίζει, πάντοτε συνεχίζει.

*** Ξέρω πως αν βρεθείς ολομόναχος (κι ας έχεις πέντε έξι συντρόφους ολόγυρά σου, κλειστός σ’ ένα μικρό σπίτι με εικόνες, γυρεύοντας τα παράθυρα πίσω από τα κάδρα) μπορείς να ζητήσεις την βοήθεια του Σουάν, για να σε πάρει από το χέρι και να σε οδηγήσει στην Ζιλμπέρτ –πίσω από το κάγκελο όπου έρχονται να καθίσουν περιστέρια με ατσάλινα φτερά– στην Αλμπερτίν, στην Οριάν ντε Γκερμάντ, για να σε φέρει κοντά στη μελωδία της Σονάτας –«λαφριά, καθησυχαστική και ψιθυριστή σαν άρωμα»– και στους πίνακες του Ελστίρ.

*** Μα τι σημασία έχουν όλα αυτά; Προς τι;

*** Δημοσιογραφικό δελτίο της 6ης-12-1989: Πέθανε τα ξημερώματα από ανακοπή καρδιάς, σε ηλικία εξήντα χρονών, ο μεταφραστής και θεωρητικός του κινηματογράφου Παύλος Ζάννας. Υπήρξε από τους πρωτεργάτες του Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης και μεταφραστής του Μαρσέλ Προυστ στα ελληνικά. Στα χρόνια της δικτατορίας ανέπτυξε αντιστασιακή δράση με την «Δημοκρατική Άμυνα» στη Θεσσαλονίκη, δικάστηκε και φυλακίστηκε για τριάμισι χρόνια στις φυλακές στις Αίγινας. Υπήρξε πρόεδρος της Εταιρίας Συγγραφέων. Για τον θάνατό του δήλωσαν…

*** Το στίγμα μας δε μένει σταθερό: προχωρούμε, αλλάζουμε. Στο δρόμο μας θα βρεθούν όσοι –γνώριμοι ή ξένοι– θα διακρίνουν τα σημάδια μας, όσοι θα βρουν και θα διαβάσουν με τον δικό τους τρόπο τα ίδια κείμενα, αυτές τις λέξεις που τις κάναμε δικές μας. Ένας διάλογος, μια ανταλλαγή.

*** Μια ανταλλαγή: Πάρε τη λέξη μου, δώσε μου το χέρι σου.

*** Θεσσαλονίκη 1929. Για χρόνια πλάγιαζα νωρίς, σου λέω.

*** Πατέρας: Αλέξανδρος Ζάννας, βενιζελικός βουλευτής και υπουργός, με συμμετοχή στο κίνημα του 1935. Στην Κατοχή καταδικάστηκε για αντιστασιακή δράση και εκτοπίστηκε στην Ιταλία. Θα πεθάνει το 1963.

*** Μητέρα: Βιργινία Δέλτα, η δεύτερη κόρη της Πηνελόπης Δέλτα – εγγονή του Εμμανουήλ Μπενάκη. Πεθαίνει το 1980.

*** Κάμποσοι ζήλεψαν την μεγαλοαστική καταγωγή και την οικονομική άνεση του Ζάννα. Η ίδια ζήλια που έβγαλαν αργότερα και για τον Μοσκώφ. «Ας είχα τα λεφτά τους, και θα ήμουν κι εγώ ανιδιοτελής…» έτσι λένε – και φυσικά λένε ψέματα.

Πηγή: press.ert.gr

*** Σκηνή πρώτη: ο Ζάννας δικάζεται μαζί με τους άλλους πέντε της Δημοκρατικής Άμυνας (Στέλιος Νέστωρ, Γιώργος Σιπητάνος, Σωτήρης Δέδες, Άκης Μαλτσίδης, Κώστας Πύρζας) μέσα στο σπίτι του παππού του (που πλέον είναι το Στρατοδικείο), στην οδό Εθνικής Αμύνης. Ο Ζάννας έχει βρεθεί στην Δημοκρατική Άμυνα όχι επειδή πίστευε στην αποτελεσματικότητα της δράσης της, αλλά επειδή ένιωθε την ανάγκη να τοποθετηθεί ενάντια στη δικτατορία. Στο στρατοδικείο μπορούσε να τα αρνηθεί όλα – ιδίως όταν ο Πρόεδρος τον ρώτησε αν αποδέχεται την αναφορά της προκήρυξης στην ένοπλη βία. Κι όμως: Αποδέχομαι το σύνολο της διακήρυξης αν και αποδοκιμάζω κάθε μορφή βίας. Αλλά επίσης αποδέχομαι κάθε τι που εξέφραζε η Δημoκρατική Άμυνα ακόμη κι αν δεν συμμετείχα στη σύνταξή του.

*** Όταν ο Πρόεδρος τον ρώτησε αν καταλαβαίνει πως έτσι επιβαρύνει την θέση του ο Ζάννας απάντησε: Πιθανόν.

*** Πιθανόν.

*** Ο Ζάννας κάθισε τρεισήμισι χρόνια στη φυλακή για να διατηρήσει το δικαίωμά του να προφέρει αυτή τη λέξη.

*** Μία λέξη συχνά είναι μια στάση. Πιθανόν. Με τα συντρίμμια αυτά στύλωσα τα ερείπιά μου.

*** Τέλειωσε το Κολέγιο στην Αθήνα το ’47. Διδάκτορας Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Γενεύης το 1952. Το 1953 παντρεύεται την πιανίστρια Μίνα Πράτσικα. Θα κάνει μαζί της δύο γιους, τον Αλέξανδρο το 1954 και τον Ανδρέα το 1957.

*** Μετά το τέλος του στρατιωτικού του το 1954 γυρίζει στη Θεσσαλονίκη για να ασχοληθεί με τις οικογενειακές επιχειρήσεις. Τότε αρχίζει και η περιπέτεια του ιδανικού ενδιάμεσου. Εταιρία Τέχνη, 1955.

*** Λίνος Πολίτης, Μανόλης Ανδρόνικος, Δημήτρης Φατούρος και κάμποσοι ακόμη. Ο Ανρί Ερέτ, διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου, φτιάχνει την Κινηματογραφική Λέσχη της Τέχνης κι ο Ζάννας αναλαμβάνει την λειτουργία της. Παλιές ταινίες, εισήγηση και μετά την προβολή συζήτηση. Γκρίφιθ, Άιζενστάιν, Μουρνάου, Λανγκ. Συχνά άδειες θέσεις και αμηχανία. Κάμποσες ειρωνείες. Ο Ζάννας συνεχίζει δίχως να καταλαβαίνει τίποτε από όλα αυτά.

*** Κάποτε η πεδιάδα άρχισε να πρασινίζει. Υπάρχουν προϋποθέσεις για μια καινούρια άνοιξη. (Πάντοτε υπάρχουν.)

*** Θεσσαλονίκη, αρχές της δεκαετίας του ’60: Μανόλης και Νόρα Αναγνωστάκη, Κλείτος Κύρου, Πάνος Θασίτης, Γιώργος Ιωάννου, Παύλος Ζάννας, Δημήτρης Μαρωνίτης, Ντίνος Χριστιανόπουλος, Νίκος-Αλέξης Ασλάνογλου, Τάκης Κανελλόπουλος, Βασίλης Βασιλικός, Γιώργος Χειμωνάς, Κωστής Μοσκώφ, Διονύσης Σαββόπουλος. Όλοι αυτοί από τριανταπέντε χρονών μέχρι δεκαέξι.

*** Μια άνοιξη του μεσοχείμωνου στην εθνοκαθαρμένη πόλη: ανάμεσα στον εμφύλιο και στη δικτατορία. Στην Λέσχη της «Τέχνης» Αντονιόνι και Αλέν Ρενέ και Μπέργκμαν και Ταρκόφσκι. Στο Ντορέ υπαρξισμός και πρώτες αναφορές σε κάποιον Αργεντίνο γιατρό που έγινε επαναστάτης στην Κούβα. Κι η πλατεία του Χημείου γεμάτη με το νόημα που ’χε κάτι απ’ τις φωτιές.

*** Υπάρχουν προϋποθέσεις για μια καινούρια άνοιξη – ακόμη και στις πόλεις των σκυλεμένων νεκροταφείων, των διαγουμισμένων σπιτιών, των αφανισμένων εκείνων.

*** Ο Ζάννας, μαζί με τον Αναγνωστάκη, ήταν αυτοί που πιότερο από κάθε άλλον γύρεψαν αυτήν την άνοιξη. Τέσσερα χρόνια πριν από την «Κριτική» ο Ζάννας εκδίδει το περιοδικό η «Τέχνη στη Θεσσαλονίκη». Στο εισαγωγικό σημείωμα του πρώτου τεύχους γράφει πως «ο λόγος της έκδοσης είναι η ολοκληρωτική έλλειψη της κριτικής».

*** Η κριτική είναι το απαραίτητο συμπλήρωμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας· δίχως την κριτική το έργο τέχνης καταντά μονόλογος.

*** Η ιστορία του περιοδικού αυτού τράβηξε μέχρι το 1963. Ανάμεσα στις δεκάδες ανυπόγραφες κινηματογραφικές κριτικές του Ζάννα, τα κείμενα για την Χιροσίμα αγάπη μου του Αλέν Ρενέ, την Ζαζί στο μετρό του Λουί Μαλ, την Κόκκινη έρημο του Αντονιόνι.

*** Ήταν τα χρόνια που οραματίστηκε, πρότεινε, σχεδίασε και έφτιαξε το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.

*** Να το πω αλλιώς: χωρίς τον Ζάννα δεν θα υπήρχε Φεστιβάλ.

[…]

*** Σκηνή τέταρτη: κεντρική επιτροπή του ΠΑΣΟΚ κάπου στα 1975. Μιλάει ο Σάκης Καράγιωργας. Από κάτω κάποιος βαλτός φωνάζει: Κάτσε κάτω κουλοχέρη.

*** Ο Παύλος Ζάννας δεν ήταν εκεί.

*** Έδινε διαλέξεις, ένωνε ανθρώπους και έργα, έγραφε, έτρεχε για τα ανισόπεδα πλακάκια.

*** Ώσπου ήρθε το βράδυ της 5ης προς 6 Δεκεμβρίου του 1989.

*** Για τον θάνατό του δήλωσαν…

[…]

*** Σκηνή τελευταία. Αμμουλιανή, νύχτα της 8ης προς 9ης Ιουλίου του 1968. Δεκάδες στρατιώτες και χωροφύλακες συλλαμβάνουν τον Παύλο Ζάννα που παραθερίζει με την γυναίκα του και τα παιδιά του. Το μπουλούκι με τον συλληφθέντα περνάει από την πλατεία του χωριού. Ο Ζάννας σηκώνει το χέρι και χαιρετάει τους χωρικούς που τρομαγμένοι έχουν βγει στα παράθυρα και τις πόρτες.

*Αποσπάσματα από κείμενο του θεσσαλονικιού συγγραφέα, αρθρογράφου και δοκιμιογράφου Θανάση Τριαρίδη, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Mauve (τεύχος 1, Δεκέμβριος 2003-Ιανουάριος 2004). Τα παραθέματα με πλάγιους χαρακτήρες προέρχονται από το Ημερολόγιο Φυλακής του Παύλου Ζάννα, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ερμής το 2000 (πηγή πληροφοριών: triaridis.gr).

Ο θεσσαλονικιός διανοούμενος Παύλος Ζάννας, συγγραφέας, κριτικός κινηματογράφου και μεταφραστής, απεβίωσε στην Αθήνα στις 6 Δεκεμβρίου 1989, σε ηλικία 60 ετών.