Το καντίς του πένθους

Ο Μωύς Νατάν ανέβηκε στο τρένο της Θεσσαλονίκης στις 2 Μαΐου 1943 – Κυριακή του Θωμά – με προορισμό την Πολωνία. Ενας φίλος τον συμβούλευσε ότι έτσι θα γλίτωνε τα βασανιστήρια του αρχηγού της εβραϊκής αστυνομίας, Βιτάλ Χασόν, ανθρώπου των Ναζί. Δεν γνώριζε τίποτε για το Αουσβιτς. Ούτε και μίλησε ποτέ για τα δύο χρόνια που έζησε εκεί ως θανατοποινίτης, πριν τελικά ελευθερώσουν τον ίδιο και τον αδελφό του, Οβαδιάς, οι Αμερικανοί και τους μεταφέρουν στο αυστριακό στρατόπεδο Βελς.

Στο τρένο της επιστροφής προς τη Θεσσαλονίκη, τον Ιανουάριο του 1946, τον βασανίζει η φρίκη που γνώρισε στην «άκρη της νύχτας». «Αυτά που είχαν γίνει στο στρατόπεδο, ούτε που τα σκεφτόταν. Κάθε φορά που αναδυόταν κάποια θύμηση ή αίσθηση από εκεί, την απόδιωχνε αμέσως. Ηθελε να σβήσει όλα τα παλιά, να ξαναγεννηθεί, να ξεκινήσει από την αρχή» γράφει ο γιος του Μπένης Νατάν στο βιβλίο «Το μέλλον του ήταν στο παρελθόν του» (εκδ. Αλεξάνδρεια, επιμέλεια Κώστας Κατσουλάρης), που μόλις κυκλοφόρησε.
Ο συγγραφέας, που γεννήθηκε το 1954 στη Θεσσαλονίκη και έζησε σε ΗΠΑ και Ιταλία, είναι σήμερα καθηγητής Αεροδιαστημικής στο ισραηλινό Πανεπιστήμιο Technion. Η αφήγηση για τον χαμένο χρόνο του πατέρα του είναι η αφήγηση ενός ανθρώπου που μεγάλωσε με το «σύνδρομο της δεύτερης γενιάς» για έναν επιζήσαντα του Αουσβιτς, που έχασε εκεί την πρώτη οικογένειά του: τη σύζυγό του Ρεβέκα και τις κόρες του Ρενέ και Ρασέλ. Ο Μπένης Νατάν είναι «ένας άμεσος κληρονόμος της μνήμης», όπως γράφει στον πρόλογο ο ιστορικός Χρήστος Λάζος: «εκείνος που πρέπει να διαβάσει το kaddish του πένθους για τους γονείς αλλά και για όλους τους νεκρούς, για «όλα τα καμένα ονόματα» (Τσέλαν), και συγχρόνως να διασώσει τη μνήμη τους».

Το αίσθημα της ντροπής

Ο Μωύς Νατάν ζει τη δεύτερη ζωή του με την «ντροπή επειδή επέζησε», σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση του Τσβετάν Τόντοροφ, την οποία θυμίζει ο Θανάσης Γιαλκέτσης στο επετειακό «Πρίμο Λέβι», στη σειρά «Λόγος» της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Αυτό που κατατρύχει τον ιταλό χημικό, ο οποίος φτάνει στο Αουσβιτς στις 22 Φεβρουαρίου 1944, κατατρύχει και τον επιπλοποιό από τη Θεσσαλονίκη: «Γιατί εγώ επέζησα και εκείνος (ενν.: ο συγκρατούμενος) βούλιαξε; Την άξιζα αληθινά την τύχη που είχα ή μήπως όχι;». Για διαφορετικό λόγο βασανίζει και τον Οβαδιάς, ο οποίος εξομολογείται ύστερα από σαράντα χρόνια στον ανιψιό του τη στιγμή που υποδέχεται τον αδελφό του Μωύς στο στρατόπεδο συγκέντρωσης και δεν μιλάει: «Αγκαλιαστήκαμε, φιληθήκαμε και μέσα μου τρωγόμουνα. Να του μιλήσω ή όχι; Να του πω για τους θαλάμους αερίων και τα κρεματόρια ή να κρατήσω το στόμα μου κλειστό;… Δεν είπα τίποτα, οδηγήθηκαν όλοι σαν πρόβατα στη σφαγή. Δεν ήξεραν τι τους περίμενε. Ετσι χάθηκαν, η Ρεβέκκα, η Ρασέλ και η Ρενέ. Συγχώρεσέ με Μπίνο, συγχώρεσέ με!».

Αυτή είναι η κραυγή ικεσίας όσων δεν βούλιαξαν. Οσων έμειναν πίσω νιώθοντας – αυτοί, τα θύματα – την «ντροπή της ανάμνησης» και την «ντροπή να είσαι άνθρωπος», επειδή οι άνθρωποι αποδείχθηκαν ικανοί να φτιάξουν την Κόλαση επί γης. Μένουν με την ντροπή – σαν δηλητήριο που κατατρώει τη σάρκα τους – όσοι ένιωσαν, ακόμη και μέσα στο Αουσβιτς, υπεύθυνοι για τον διπλανό τους, κατά την υπέροχη εικόνα του Λεβινάς. Οπως θυμίζει στο δεύτερο κείμενο του τομιδίου ο Σταύρος Ζουμπουλάκης, ο συγγραφέας που θα άφηνε παρακαταθήκη το «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» αναρωτιέται για λογαριασμό των Μωύς και Οβαδιάς όλου του κόσμου: «Είναι μόνο μια υπόθεση, μάλλον, η σκιά μιας υποψίας: ότι ο καθένας είναι ο Κάιν του αδελφού του, ο καθένας από μας (αυτή τη φορά το εμείς είναι ευρύτερο, μάλλον καθολικό) παραγκώνισε τον πλησίον του, και ζει στη θέση του. Είναι μια εικασία αλλά μας βασανίζει· έχει εισχωρήσει βαθιά όπως το σαράκι, και αθέατο ξύνει και κατατρώει».