Κομνηνός Πυρομάγλου – «Θα παίξετε το παιχνίδι του Βασιλέως…»

Συνομιλία με τον Βελουχιώτη

Ωστόσο η πιο ισχυρά και η πιο δυναμική προσωπικότης μεταξύ της τριανδρίας του ΕΛΑΣ (Βελουχιώτης, Σαράφης, Τζήμας) ήταν ο Άρης Βελουχιώτης.

Ο Βελουχιώτης ήταν ο κατ’ εξοχήν ανεγνωρισμένος και ο δυναμικός αρχηγός του ΕΛΑΣ. Αυτός επέβαλε τη σιδηρά πειθαρχία στα τμήματα του ΕΛΑΣ, προ παντός στη Ρούμελη. Ήταν πανταχού παρών, εμπνέων τον θαυμασμό και τον φόβο, μεταδίδων εμπιστοσύνη και αισιοδοξία στους αντάρτες του και απογοήτευσι στους άλλους. Χωρίς κανένα ενδοιασμό έπαιρνε τις πιο τολμηρές και τις πιο επικίνδυνες αποφάσεις. Πολλές φορές ήταν ικανός για ρωμαντικές και συναισθηματικές εκδηλώσεις και πράξεις. Σε άλλες περιπτώσεις ήταν άγριος και ανένδοτα σκληρός. Η στιγμιαία του αδυναμία στη φυλακή, υπό την 4η Αυγούστου, δεν τον ημπόδισε να παραμείνη κομμουνιστής με όλη του την καρδιά και τη σκέψι. Επίστευε με όλη του τη δύναμι στην κοινωνική επανάστασι. Είχε παραμείνη Έλλην ως το κόκκαλο και εξανίστατο όταν μιλούσε κανείς κομμουνιστής ή άλλος για την αυτονόμησι της Ελληνικής Μακεδονίας. Η επαφή του με τη λαϊκή ψυχολογία και τις λαϊκές αντιδράσεις τού επέτρεπε να διαβλέπη όλες τις δυσκολίες που θα αντιμετώπιζε το Κομμουνιστικό Κόμμα αν εβάδιζε «προς μία Λαϊκή Δημοκρατία». Το αδιαφιλονείκητο γόητρό του στις τάξεις του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ τον έφερεν ως τον ενδεχόμενο αντίπαλο του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ, του οποίου δεν ήτο μέλος. Εξηρτάτο από αυτόν να αγνοήση τις αποφάσεις του τελευταίου ή και να το ανατρέψη. Με τον Μάρκο στη Μακεδονία, τον Ορέστη στην Αττική, αλλά και μόνος, ήταν σε θέσι να δώση μια άλλη τροπή και εξέλιξι στο ΕΑΜ – ΕΛΑΣ, αντίθετη από αυτήν που ήταν στη σκέψι της ηγεσίας του ΚΚΕ. Παρέμεινεν, ωστόσο, πιστός στην πειθαρχία του Κόμματος και υπετάσσετο στις διαταγές του και όταν ακόμα δεν ανταπεκρίνοντο στην αντικειμενική πραγματικότητα. Ήταν πολύ δύσκολο να μετρήση κανείς ποιο αίσθημα υπερτερούσε μέσα του, το εθνικό ή το επαναστατικό. Εν πάση περιπτώσει, η συναντίληψις, όχι πάνω στο περιεχόμενο αλλά πάνω στην ακολουθητέα γραμμή του Εθνικού αγώνος και της πολιτικής τακτικής, μεταξύ αυτού και του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ, δεν ήταν πλήρης.

Ο Άρης Βελουχιώτης

Ένα βράδυ, ύστερα από την πρώτη συνεδρίασι του ΚΓΣΑ, βρισκόμαστε έξω από το κτίριο των συνεδριάσεων, βαδίζοντας προς τη Λέσχη των Αξιωματικών του ΕΛΑΣ, όταν εδοκίμασα να τον κάμω να μιλήση πιο ανοιχτά, έστω και θυμωμένα:

― Πες μου Άρη, ειλικρινά. Παρ’ όλα όσα λέγονται εδώ, είσθε αποφασισμένοι να συνεχίσετε την επίδειξι δυνάμεως εναντίον των άλλων Οργανώσεων Αντιστάσεως;

― Βεβαίως όχι, απήντησε. Φτάνει να συμφωνήσουμε πάνω σε ένα σχέδιο διεξαγωγής του εθνικού αγώνος.

― Μα φίλε μου, δεν υπάρχουν εκατό τρόποι διεξαγωγής του εθνικού αγώνος. Ένας τρόπος μόνο. Το χτύπημα του κατακτητού ως την εθνική απελευθέρωσι.

― Αγαπητέ Κομνηνέ (με κάποια δόσι ειρωνείας), είσαι περισσότερο στο στοιχείο σου όταν δεν καταπιάνεσαι με σοφιστείες. Ξέρεις πολύ καλά πως δεν κάνουμε τον ίδιο αγώνα, όπως του 1821. Ο τόπος μας δεν θα απελευθερωθή μόνο με τη δική μας εθνική αντίστασι. Η τελική νίκη θα αποφασισθή αλλού. Αλλά εκείνο που μπορούμε να αποφύγουμε, μετά την απελευθέρωσι, κάνοντας και εθνική αντίστασι, είναι η επιβολή της δικτατορίας από τον Βασιλέα Γεώργιο και την ολιγαρχία της δεξιάς, όπως πριν από τον πόλεμο.

― Ωστόσο είσαι, και συ και οι άλλοι σύντροφοι, υπέρ μιας δικτατορίας, της δικτατορίας του προλεταριάτου, δεν είναι έτσι;

― Αρχίζεις πάλι το ίδιο βιολί. Πόσες φορές σου είπα ότι δεν είμαι ούτε με τη μια ούτε με την άλλη. Άλλοι μπορεί να ανέχωνται δικτατορίες. Ξέρουμε όλοι, πολύ καλά, και συ και γω, ότι οι Έλληνες δεν ανέχωνται δικτατορία είτε της δεξιάς είτε της αριστεράς. Μετά την απελευθέρωσι, ο ίδιος ο λαός θα εκλέξη το πολίτευμά του. Ξέρεις καλύτερα από μένα ότι τα παληά κόμματα δεν έχουν καμμία σχέσι πια με το λαό. Είναι μια παρέα εκμεταλλευτών, έτοιμη να συμμαχήση και με το διάβολο ακόμα.

― Σύμφωνοι Άρη, σε ό,τι αφορά τα παληά κόμματα. Ας τα αφήσουμε. Εδώ σχηματίζουμε ένα Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών. Ο ΕΔΕΣ έχει πάρει την απόφασι να συνεργασθή ειλικρινά. Το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ έχει πάρει την ίδια απόφασι;

―Σε παρακαλώ, άφησέ με με την ειλικρίνεια του ΕΔΕΣ. Παράτα με.

― Και τι μπορείς να μου πης για τον ΕΔΕΣ; Σε τι μπορείς να τον ψέξης, Άρη;

― Με τους αντάρτες του ΕΔΕΣ δεν μπορώ να έχω κανένα παράπονο ούτε και έχθρα. Δεν μπορώ να πω το ίδιο όμως και για τον Ζέρβα και για ωρισμένους αξιωματικούς του ΕΔΕΣ στας Αθήνας. Και για να τα πούμε από την καλή, τι σημαίνει όλη αυτή η δουλοπρέπεια προς τους Άγγλους; Και αυτά τα τηλεγραφήματα προς τον Βασιλέα στο Κάιρο, που τα εδημοσίευσαν όλες οι εφημερίδες της Αιγύπτου; Τι σημαίνουν όλα αυτά και ποιο το περιεχόμενο;

― Είσαι πάντα υπερβολικός, Άρη. Το τηλεγράφημα προς τον Βασιλέα δεν ήταν παρά διαμαρτυρία για τη δράσι των Βασιλοφρόνων στην Ελλάδα μέχρι τον τελευταίο Απρίλιο, τίποτε άλλο.

― Δεν σε πιστεύω καθόλου, Κομνηνέ. Ας είναι, θα δούμε από τη στάσι σας στο Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών.

― Επαναλαμβάνω, Άρη. Δεν υπάρχουν χίλιες στάσεις. Μία μόνον, ο πόλεμος εναντίον των στρατευμάτων κατοχής και…

― Ο σχηματισμός πραιτωριανού στρατού, προσέθεσεν ο Άρης.

― Άρη, θα σε παρακαλέσω να σταματήσης. Εάν αρχίσουμε εσύ να μιλάς για πραιτωριανούς και γω για δικτατορία του προλεταριάτου, δεν θα βρούμε άκρη.

― Εάν επιμένεις να κάνης τον αφελή, δεν πειράζει. Θα σου το πω ακόμα μια φορά: Μια κομμουνιστική επανάστασις στην Ελλάδα δεν είναι ακόμα δυνατή. Ξέρουμε καλύτερα από κάθε άλλον και από σας ποιες θα ήταν οι αντιδράσεις του κόσμου και τι μπορούμε να περιμένουμε. Ωστόσο θ’ αντιταχθούμε στην επιστροφή του Βασιλέως. Ξέρουμε από πείρα πού μπορεί να μας βγάλη αυτό. Κείνο που πραγματικά με απασχολεί δεν είναι ούτε ο ΕΔΕΣ ούτε οι αντάρτες του ούτε και συ καλά-καλά. Είναι ο Ζέρβας.

Ο Ναπολέων Ζέρβας

― Για όνομα του Θεού, άφησε τον Ζέρβα, είστε και εξαδέλφια! Ας συμφωνήσουμε πάνω σε ωρισμένες αρχές και γραμμή και να είσαι βέβαιος πως ο Ζέρβας θα τις τηρήση.

― Αρχές και γραμμές θέλεις, φώναξε. Να σου τις ξαναπώ. Καθαρά και ξάστερα. Εθνικό αγώνα μέχρι τέλους. Ειλικρινή συνεργασία και με σας και με την ΕΚΚΑ και με την ΒΣΑ. Να συμφωνήσουμε από τώρα ότι ο ελληνικός λαός θα αφεθή ελεύθερος, μετά την απελευθέρωσι, να αποφασίση το πολίτευμα που θέλει. Τέλος ο Βασιλεύς να μην επιστρέψη στην Ελλάδα. Εάν συμφωνήσουμε πάνω στα τρία αυτά σημεία και τα δηλώσουμε ανοιχτά, σου υπόσχομαι να αφήσουμε ήσυχο τον ΕΔΕΣ.

― Τώρα, Άρη μου, αρχίζουμε να συνεννοούμεθα, θα πρέπει μόνο να παραδεχθής ότι όταν μιλούμε για δημοκρατικές ελευθερίες με περιορισμούς, έστω και εναντίον του Βασιλέως (μ’ όλο που προσωπικώς είμαι αντιμοναρχικός), αυτό δεν λέγεται πια δημοκρατία. Και αν κατά περίεργη και απίστευτη σύμπτωσι ο λαός ψηφίσει την επάνοδο του Βασιλέως;

― Αυτό δεν θα συμβεί ποτέ. Ο ελληνικός λαός δεν μπορεί να ψηφίση υπέρ ενός Βασιλέως που είναι επίορκος.

― Και με την ευκαιρία αυτή, Άρη, πώς πάει η υπόθεσις με τον επιτελάρχη σας τον συν/χη Πετρουλάκη και άλλους θαυμαστές του Μεταξά; Τι σκέπτονται για τον Βασιλέα;

― Κατάλαβαν το λάθος των και μετάνοιωσαν. Αυτό σου δείχνει ότι η μοναρχία εξόφλησε στην Ελλάδα. Αλλ’ ας αφήσουμε το ζήτημα αυτό. Είναι η σειρά μου να σε ρωτήσω ακόμα μια φορά. Πραγματικά και ειλικρινά επιδιώκετε συνεννόησι, κάποια συνεννόησι με το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ; Είναι ειλικρινείς οι προθέσεις σας;

― Άκουσε, Άρη, για τελευταία φορά. Θα σου το επαναλάβω για να διώξω από τη σκέψι σου την έμμονη ιδέα που σε κατέχει. Γιατί αυτό σου έγινε βραχνάς, θα μπορούσε να πη κανείς. Εάν η ίδια έμμονη ιδέα δέρνει τους ηγέτες όλους του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ, κομμουνιστές και μη, τα πράγματα, μπορώ να σου πω από τώρα, θα τελειώσουν πολύ άσχημα. Θα παίξετε το παιχνίδι του Βασιλέως και ο Βασιλεύς θα επιστρέψη στην Ελλάδα, ό,τι και αν κάμετε. Σ’ το είπα και σένα και του Λευτεριά στη Ρουβέλιστα. Το επανέλαβα στον Πίσπιρη και τον Κουμάνη στο Βουλγαρέλι, τον περασμένο Απρίλη. Το υπεγράμμισα στον Σαράφη και στον Τζήμα στο Λιάσκοβο. Ξέρεις πολύ καλά πως δεν επιδιώκουμε καμμιά ρήξι μαζύ σας. Τι άλλο θέλεις;

― Να με πείσης, Κομνηνέ, για την ειλικρίνεια του Ζέρβα.

― Τίποτε το ευκολώτερο, Άρη. Έχεις αντίρρησι να προτείνω στο Ζέρβα μια συνάντησι μεταξύ σας; Είμαι βέβαιος, όπως σε βλέπω και με βλέπεις, ότι θα διαλυθούν όλες οι παρεξηγήσεις.

― Θα το ήθελα, αφού το βεβαιώνεις, απήντησεν ο Άρης.

Είχαμε φθάσει έξω από τη Λέσχη των Αξιωματικών του ΕΛΑΣ, και ο στρατηγός Σαράφης με τους αξιωματικούς της αντιπροσωπείας του ΕΔΕΣ μάς είχαν πλησιάσει. Εκείνο το βράδυ είμεθα προσκεκλημένοι από τον ΕΛΑΣ, και όλη τη βραδυά η ατμόσφαιρα ήταν πολύ φιλική και εγκάρδια.

*Το ανωτέρω κείμενο είναι ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Κομνηνού Πυρομάγλου «Ο Δούρειος Ίππος» (Η εθνική και πολιτική κρίσις κατά την Κατοχή), εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα, 1978 (σελ. 82-85).

Για την ευχερέστερη κατανόηση του κειμένου, στο οποίο έχουν διατηρηθεί σχεδόν εξ ολοκλήρου οι ορθογραφικές ιδιομορφίες του πρωτοτύπου, ΚΓΣΑ ήταν το Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών, ΕΚΚΑ η Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση, ΒΣΑ η Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή (στην Ελλάδα).

Ο Κομνηνός Πυρομάγλου γεννήθηκε στην Πλάκα της Λήμνου το 1899 και απεβίωσε στις 15 Δεκεμβρίου 1980.

Επί Κατοχής ο Πυρομάγλου κατατάχθηκε στα ανταρτικά τμήματα του Ναπολέοντος Ζέρβα και έλαβε μέρος σε πολλές στρατιωτικές επιχειρήσεις ως υπαρχηγός των δυνάμεων του ΕΔΕΣ – ΕΟΕΑ (μεταξύ άλλων, στην ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου), κάνοντας παράλληλα ό,τι περνούσε από το χέρι του για να αποτρέψει τις εμφύλιες συγκρούσεις.

Μετά την απελευθέρωση διαχώρισε τη θέση του από τις συντηρητικές πολιτικές επιλογές του Ζέρβα και το 1958 συνεργάστηκε εκλογικώς με την ΕΔΑ και εξελέγη βουλευτής Αθηνών.

Ο γενναίος και γενναιόφρων κατά το χαρακτηρισμό του Παναγιώτη Κανελλόπουλου Πυρομάγλου κατέθεσε εγγράφως την προσωπική μαρτυρία του για τα διαδραματισθέντα στα δύσκολα για τον ελληνισμό χρόνια της δεκαετίας του ’40, ενώ στα τελευταία χρόνια του βίου του αγωνίστηκε για την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης των ετών 1941-1944 ως καθολικού ιστορικού γεγονότος.