Το 1821 με άλλο μάτι

«… Εμφοβοι υπό τον ζυγόν του τυράννου οι τότε της Εκκλησίας πατέρες και μη ελπίζοντες πόθεν βοήθειαν, ευχαριστήθηκαν με τα ολίγα προνόμια οπού τους έδωκεν ο (Οθωμανός) κατακτητής, και δεν εφρόντιζον ει μη περί μόνης της υπάρξεως. Των επιστημών η καλλιέργεια εξέλιπε διόλου, και προϊόντος του καιρού κατήντησαν οι χριστιανοί της Ανατολικής Εκκλησίας εις άκραν αμάθειαν. Μόλις η ελληνική γλώσσα εφυλάχθη από την Εκκλησίαν, και τούτο εξ ανάγκης, επειδή είχε τα βιβλία της γεγραμμένα εις αυτήν την γλώσσαν. Αφού λοιπόν το ιερατείον κατήντησεν εις τόσην αμάθειαν, ομοίως και οι λοιποί Χριστιανοί…».

Γερμανός, Επίσκοπος Παλαιών Πατρών, «Εισηγήσεις ή κατηχήσεις προς Αρχιερείς, Πνευματικούς, Ιεροκήρυκας, Ιερείς κ.λπ…», στο Μιχαήλ Γ. Οικονόμου, «Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας ή ο Ιερός των Ελλήνων Αγών», Θ. Παπαλεξανδρή, Εν Αθήναις 1873.

«Οταν οι άνθρωποι κάνουν σχέδια, ο Θεός γελάει», λέει η λαϊκή παροιμία – και σίγουρα, εάν υπάρχει, το έχουμε ξαναπεί, πρέπει να είναι φοβερός πλακατζής, με ανεξέλεγκτη ροπή προς το χοντροκομμένο χιούμορ, αν όχι το μακάβριο. Κανένας από τους εγκεφάλους που σχεδίασαν τις εκδηλώσεις για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821 δεν προέβλεψε τη φονική πανδημία και τη δική της ζοφερή σφραγίδα στους εορτασμούς. Θλιβερό να το συλλογιζόμαστε, πόσω μάλλον να το διατυπώνουμε απερίφραστα, αλλά η πανδημία απέτρεψε αναρίθμητους «χορούς και πανηγύρια» που, δίχως αυτήν, θα κυριαρχούσαν καθ’ άπασα την ελληνική επικράτεια. Μήπως ενθάρρυνε έτσι έμμεσα την επώδυνη διαδικασία της εθνικής μας αυτογνωσίας; Χλωμό το βλέπω. Οταν σου απαγορεύουν να βγεις έξω με την παρέα σου και να τσακίσεις τα σπληνάντερα, δεν το ρίχνεις αυτομάτως και στο διάβασμα – ιδίως εάν (σύμφωνα με τα στοιχεία του αλήστου μνήμης Εθνικού Κέντρου Βιβλίου) συγκαταλέγεσαι στον έναν από τους δύο ενηλίκους Νεοέλληνες που δεν ανοίγει ποτέ βιβλίο στη ζωή του. Μολαταύτα, έστω και ως λίπασμα για το μέλλον, κυκλοφόρησαν εφέτος δεκάδες τίτλοι για το 1821 -ορισμένοι, μάλιστα, με αξιομνημόνευτα «λοξή ματιά» πάνω στους ζωτικούς εθνικούς μας μύθους. Δεν έχουμε δυστυχώς τον χώρο να ασχοληθούμε με όλους – και για όσους μας προκάλεσαν ιδιαίτερη εντύπωση, θα χρειαστεί να επανέλθουμε και του χρόνου, ακόμη και με σβηστά τα εορταστικά λαμπιόνια.

Ο μικρός αλλά ζωηρός εκδοτικός οίκος iWrite, στη σειρά Lux Orbis (Το Φως του Κόσμου), ήδη από το φθινόπωρο του 2020, ξεκίνησε να δημοσιεύει δυσεύρετα έως κι εντελώς ανέκδοτα πρωτογενή κείμενα από τον ύστερο 18ο και τον πρώιμο 19ο αιώνα που – καθώς σημειώνει ο διευθυντής της σειράς Μηνάς Παπαγεωργίου – καλύπτουν «ένα σημαντικό κενό στην εγχώρια βιβλιοπαραγωγή» και μας βοηθούν να δούμε το 1821 με άλλο μάτι. Με την εκπνοή του 2021 κυκλοφόρησε ο έβδομος τίτλος της σειράς, ίσως και ο πιο προκλητικός: «Τα απαγορευμένα βιβλία του 1821», με εκτενή πρόλογο του Πέτρου Πιζάνια, ομότιμου καθηγητή στο τμήμα Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου, κι επίμετρο του Δρ. Ιστορίας του ΕΚΠΑ Αθανάσιου Γάλλου. Στον τόμο συστεγάζονται δύο σπάνια ντοκουμέντα – η «Νέα Πολιτική Διοίκησις» (Βιέννη, 1997) του Ρήγα Βελεστινλή και «Κρίτωνος Στοχασμοί» (Παρίσι, 1819) από ανώνυμο συγγραφέα – μαζί με τον χειρόγραφο αλλά ευρέως διαδεδομένο στην εποχή του «Λίβελλο κατά των Αρχιερέων» (Σμύρνη, 1810), επίσης ανωνύμου, που δημοσιεύεται για πρώτη φορά εφέτος τον Δεκέμβριο.

«Ποια είναι, άραγε, η σχέση που συνδέει», αναρωτιέται ο Παπαγεωργίου στην εισαγωγή του, «τη «Νέα Πολιτική Διοίκησι», ένα πολιτικό όραμα για μία μελλοντική πανβαλκανική συνομοσπονδία, απαλλαγμένη από τον οθωμανικό ζυγό, με τους «Κρίτωνος Στοχασμούς», ένα αντικληρικό κείμενο που αφορά την εκκλησιαστική διαφθορά και το έλλειμμα παιδείας στην πόλη της Αδριανούπολης; Η απάντηση είναι μάλλον αναπάντεχη για τον μέσο αναγνώστη: Και τα δύο βιβλία κάηκαν στην αυλή του πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως, με εντολή του Γρηγορίου Ε΄ κατά την πρώτη (1797-1798) και την τρίτη (1818-1821) του θητεία, αντίστοιχα, στον πατριαρχικό θώκο». Οσο για το τρίτο κείμενο, τον «Λίβελλο κατά των Αρχιερέων» που – καθώς μας εξηγεί ο Γάλλος στο επίμετρο – «έχει διασωθεί σε ένα μόνο αντίτυπο», έχει αποσιωπηθεί επί χρόνια και, ουσιαστικά, έχει μελετηθεί πρώτη φορά συστηματικά από τον καθηγητή Πασχάλη Κιτρομηλίδη κατά τη δεκαετία του 1980, «αποτελεί ένα από τα πλέον διαβόητα και δριμεία αντικληρικαλιστικά κείμενα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού».

Προκειμένου να ερμηνευθεί το αμοιβαίο μένος – των Διαφωτιστών εναντίον της Εκκλησίας και της Εκκλησίας εναντίον των Διαφωτιστών – ο Πέτρος Πιζάνιας πιάνει τον μίτο από τον θεσμικό ρόλο του Πατριαρχείου κατά την οθωμανική περίοδο. «Οι διανοούμενοι», γράφει, «προσέκρουαν στον οθωμανικό θεοκρατικό σκοταδισμό ο οποίος αναδιπλασιαζόταν και επιβαλλόταν στους χριστιανούς από τον αντίστοιχο του Ορθόδοξου Οικουμενικού Πατριαρχείου, του αρμενικού Πατριαρχείου αλλά κι εκείνον του εβραϊκού ιερατείου. Και οι τρεις αυτές εκκλησιαστικές θρησκευτικές δομές αποτελούσαν θεσμούς ενσωματωμένους οργανικά στο οθωμανικό κράτος και η καθεμία ήταν εξουσιοδοτημένη για την επιτήρηση του αντίστοιχου πληθυσμού πιστών ραγιάδων». Οι Ελληνες Διαφωτιστές εκπαιδεύονταν σε «κάποιο καλό «γυμνάσιο» κάποιας ελληνικής ή βαλκανικής πόλης» κι εν συνεχεία «αρκετοί σπούδαζαν σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια και εξέδιδαν έργα τους σε ευρωπαϊκές πόλεις (…) Για τούτο, η ορθόδοξη εκκλησιαστική αριστοκρατία έσπευσε επανειλημμένα να ορίσει την Ευρώπη ως «τόπο μιαρό» και να απειλήσει ότι οι «φιλόσοφοι είναι αντίχριστοι και οι ελληνόφρονες άξιοι μαχαίρας»…». Τι ανείπωτη ιστορική πλαστογραφία, αλήθεια, και πόσο απύθμενο θράσος πρέπει να διακατέχει τους επιγόνους εκείνων των εθελόδουλων ιεραρχών ούτως ώστε, διακόσια χρόνια αργότερα, να διατείνονται ανερυθρίαστα πως οι προπάτορές τους εργάζονταν μυστικά και άοκνα για την ελληνική εθνεγερσία…

Για να πούμε και του στραβού το δίκιο – όπως ορθά επισημαίνει ο Πιζάνιας – ορισμένοι από αυτούς τους εθελόδουλους στοιχήθηκαν από νωρίς στο πλευρό της Επανάστασης. «Γνωρίζουμε», υπογραμμίζει, «ότι από αυτές τις λίγες εκατοντάδες αξιωματούχους του ορθόδοξου κλήρου θα ξεχωρίσουν ελάχιστοι, τριάντα περίπου, αλλά σημαντικοί οι οποίοι ήταν ήδη οργανωμένοι στη Φιλική Εταιρεία. Αναφέρομαι στους μαχητές της Επανάστασης όπως ο Επίσκοπος των Παλαιών Πατρών Γερμανός, ο Επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας, ο Επίσκοπος Βρεσθένης Θεοδώρητος κ.ά. Οι αρχιερείς αυτοί μετέχοντας μεταξύ των πρωταγωνιστών στην κινητοποίηση του απόλεμου και έμφοβου πληθυσμού τους πρώτους μήνες της Επανάστασης, απειλούσαν τους τρομαγμένους και άμαχους χωρικούς πως αν δεν σκοτώσουν Τούρκους δεν θα πάνε στον παράδεισο, ή δεν θα τους βαφτίσουν τα παιδιά και ενισχυτικά τους συγχωρούσαν εκ των προτέρων για το αμάρτημα της ανθρωποκτονίας». Αυτοί, οι ελάχιστοι ιεράρχες, μαζί με ηρωικές μορφές από τον κατώτερο κλήρο – τον Παπαφλέσσα, τον Αθανάσιο Διάκο – θα χρησιμοποιηθούν κατόπιν ως επαίσχυντο άλλοθι για τη μακραίωνη και αταλάντευτα δουλική στάση των συντριπτικά περισσοτέρων εκκλησιαστικών ποιμένων.