Τα μυστικά της συντήρησης έργων τέχνης

Οι εργαζόμενοι στην Κρατική Συλλογή Τέχνης της Δρέσδης έμειναν έκπληκτοι, όταν χρησιμοποιώντας τον τεχνικό εξοπλισμό τους στον πίνακα του Γιοχάνες Βερμέερ «Κορίτσι που διαβάζει ένα γράμμα στο ανοιχτό παράθυρο» ανακάλυψαν τον θεό του έρωτα κάτω από ένα παχύ στρώμα μπογιάς, κρυμμένο σε έναν τοίχο πίσω από την μορφή της νεαρής πρωταγωνίστριας.

Μαζί με τον Ρέμπραντ και τον Ρούμπενς, ο Γιοχάνες Βερμέερ (1632-1675) είναι ένας από τους πιο διάσημους μπαρόκ καλλιτέχνες. Το έργο του με το «Κορίτσι που διαβάζει ένα γράμμα στο ανοιχτό παράθυρο» θεωρείται το κορυφαίο της Χρυσής Εποχής μεταξύ 1600 και 1700, όταν η Ολλανδία γνώρισε μια πολιτική, οικονομική και πολιτιστική ακμή.

Ο ενθουσιασμός που προκάλεσε το εντυπωσιακό εύρημα της Δρέσδης στον κόσμο της τέχνης ήταν αντίστοιχα μεγάλος – και για το λόγο αυτό διοργανώθηκε μία μεγάλη έκθεση στην Πινακοθήκη των Παλαιών Δασκάλων, με 50 έργα του καλλιτέχνη.

Αναζητώντας την τέλεια εικόνα

Τι κάνει όμως τα πράγματα περίπλοκα στην ανακάλυψη των επιζωγραφίσεων: Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τύποι παρεμβάσεων. Οι καλλιτέχνες έβαζαν από πάντα… χέρι στα έργα τους, και αναδρομικά, όπως παρουσιάζει μία άλλη έκθεση στο Μουσείο Wallraf-Richartz στην Κολωνία, όπου ένα μεγάλο τμήμα της είναι αφιερωμένο σε τέτοιες καλλιτεχνικές παρεμβάσεις.

«Οι ζωγράφοι πάντα επιδίωκαν να φτιάξουν την τέλεια εικόνα», επισημαίνει η Ίρις Σέφερ, διευθύντρια συντήρησης των έργων στο μουσείο, εξειδικευμένη σε έργα παλαιών δασκάλων της ζωγραφικής.

Οι επιζωγραφίσεις μπορεί να είναι απλές επικαλύψεις με χρώμα, διορθώσεις στις γραμμές, αλλαγές στο κεντρικό μοτίβο, αλλά και στο ίδιο το χρώμα. Η παλέτα των καλλιτεχνικών παρεμβάσεων εκτείνεται μέχρι και την καταστροφή ολόκληρων έργων τέχνης.

Τι ήταν όμως αυτό που ώθησε τους καλλιτέχνες να αλλοιώσουν τόσο πολύ το έργο τους;

«Οι λόγοι ήταν πολλοί», αναφέρει η Σέφερ. Μερικές φορές ήταν η αμφιβολία αναφορικά με την ποιότητα του έργου τους, άλλες φορές η χαμηλή αυτοεκτίμηση, ενώ συχνά οι αλλαγές οφείλονταν στην κριτική του κοινού, των εμπόρων τέχνης ή των συλλεκτών που ήθελαν να αγοράσουν τα έργα.

Και πλέον τα μέσα, για να ανακαλύψουν οι ειδικοί τι κρύβεται κάτω από το έργο που έχουμε σήμερα μπροστά μας, είναι πολλά: Οι συντηρητές έργων τέχνης στο Μουσείο Wallraf-Richartz στην Κολωνία έμειναν έκθαμβοι όταν έκαναν ακτινογραφία στον ιμπρεσιονιστικό πίνακα του Ωγκύστ Ρενουάρ (1841-1919) «Το ζευγάρι».

Η ελαιογραφία, ζωγραφισμένη σε καμβά γύρω στο 1868 σήμερα δείχνει έναν άνδρα και μια γυναίκα να στέκονται σε ένα πάρκο, ο ένας απέναντι στον άλλο. «Πιστεύαμε ότι είχαμε εμφανίσει λάθος φιλμ», θυμάται η Ίρις Σέφερ, αφού οι εκτυπώσεις έδειχναν δύο γυναίκες!

Το επάγγελμα του συντηρητή έργων τέχνης

Παραδοσιακά οι καλλιτέχνες ήταν οι ίδιοι συντηρητές των έργων τους: χάρη στις γνώσεις τους και την τεχνική τους, αναλάμβαναν μάλιστα και την συντήρηση ή επισκευή άλλων έργων τέχνης.

Παράλληλα, ακόμη και μέχρι τον 19ο αιώνα υπήρχαν άνθρωποι που τους άρεσε να επιζωγραφίζουν, επιχρυσώνοντας έργα τα οποία φαίνονταν κατεστραμμένα.

Το αποτέλεσμα ήταν φυσικά η αλλοίωση του αρχικού πίνακα. Και σύμφωνα με την Σέφερ, αυτό μάλλον δεν ήταν το αποτέλεσμα που θα φανταζόταν ο ίδιος ο δημιουργός του έργου…

Μόλις το 1900 οι ζωγράφοι άρχισαν να εξειδικεύονται στην αποκατάσταση και συντήρηση των έργων τέχνης: Ένα νέο επάγγελμα έκανε την εμφάνισή του στον καλλιτεχνικό χώρο.

Για να το κατακτήσει όμως κανείς, απαιτούνται πολυετείς σπουδές και μία μακρά πανεπιστημιακή εκπαίδευση, για παράδειγμα στη Γερμανία.

Απαραίτητη προϋπόθεση είναι οι γνώσεις ιστορίας της τέχνης και βεβαίως η κατανόηση τεχνικών παραγόντων – και χημείας. Άλλωστε, όπως επισημαίνει και η Ίρις Σέφερ, «υπάρχουν αυστηροί κανόνες όσον αφορά την παρέμβαση στην Τέχνη».

Στέφαν Ντέγκε

Επιμέλεια: Χρύσα Βαχτσεβάνου