Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής – Το κάτοπτρο της μνήμης

T’ Aπομνημονεύματα ταύτα γράφω ουχί ως έχων άξιόν τι λόγου δι’ άλλους ν’ αφηγηθώ, αλλ’ ως ευρίσκων ηδονήν εις την ανάκλησιν ταύτην του παρελθόντος βίου εν τω κατόπτρω της μνήμης.

Πολλάκις ο οδοιπόρος αφ’ ου ώρας μακράς βαδίση, όρη αναβή και ανοδίας διέλθη, κάθηται, πριν αφιχθή εις το τέρμα, κεκμηκώς εις του κρημνού το χείλος, και αναμετρά διά του βλέμματος την οδόν ην ουδέποτε αύθις θέλει διαβή, τους βράχους ους ανερριχήθη, τας αβύσσους αίτινες υπό τους πόδας του έχαινον, τας κοιλάδας εις ας ανεπαύθη, και τας ακάνθας εις ας αφήκε του χιτώνος του ράκη.

Eις το σημείον τούτο της οδοιπορίας μου έφθασα και εγώ. Tην αυγήν, ότε ανήχθην, ζωής μοι προσέπνεεν αύρα, το παν πέριξ μοι προσεμειδία, οι αστέρες εφαίνοντο λέγοντές μοι εις τον ουρανόν, οι ρύακες εις τας πεδιάδας, αι αηδόνες εις τους θάλλοντας κλάδους, αι αγαπώσαι καρδίαι περί εμέ, «απόλαυε των καλών του κόσμου· ιδέ, διά σε επλάσθη!» και φαιδρός ερριπτόμην εις την ανθόσπαρτον οδόν μη ερωτών πού φέρει, μη νομίζων επάναγκες να φέρη που.

Aλλά καθ’ όσον προέβαινον, ήρχισα εννοών ότι δεν ήσαν τα πάντα χαρά και απόλαυσις, και απήντων πολλάκις και τραχείς λίθους εις ους ο πους μου προσέκοπτε, και δύσβατα δι’ ων μετ’ αγώνος διεπορευόμην, και διέκρινον μακράν, μακράν ως τι μέλαν σημείον εις τον ορίζοντα, προς ο μοι εφαίνετο ότι έτεινεν η πορεία μου. Το αίμα μου όμως έσφυζεν εν τη δραστηριότητι της νεότητος, και η φύσις έλαμπεν εμπρός μου εν κάλλει, τα δε ποικίλα όσα η φαντασία μοι διεκόσμει και προς α η καρδία μου έπαλλεν, επεπρόσθουν εις το ζοφερόν εκείνο σημείον και μοι το απέκρυπτον. Eις εμαυτόν δε πεποιθώς εχώρουν ακατασχέτως εμπρός και καθ’ όσον προέβαινον, η ελπίς μοι ήνοιγε πάντοτε άλλους και άλλους ευρυτέρους ορίζοντας.

Aλλ’ ιδού τέλος έφθασα εις σταθμόν αφ’ ου, κατά τους νόμους της φύσεως, εμπρός ολίγον μοι μένει πλέον, τα παρόδια φαντάσματα διελύθησαν, και το τέως δυσδιάκριτον εκείνο σημείον, προς ο αυτομάτως εβάδιζον, φαίνεται τουντεύθεν μόνον καθαρόν εις τους οφθαλμούς μου, και, ευρυνθέν, εμφαίνει το χαίνον βάραθρον προς ο σπεύδει και εις ο καταβυθίζεται η ζωή. Το χείλος ήδη αυτού σφαλλομένω ποδί παρακολουθών, βέβαιος πλέον ειμί πού πορεύομαι, ει και αγνοών πότε ώρισται να εμπέσω, μετά τοσούτους ους η καρδία μου ζητεί εις το βάθος αυτού και ων έπρεπεν εγώ να προηγηθώ. Eν όσω δε η πρόνοια μοι χαρίζει έτι στιγμάς επιγείου υπάρξεως, ορέγομαι και εγώ, προς τα οπίσω στραφείς, να επισκοπήσω αύθις τον παρελθόντα μου βίον, πρώτον μεν ίνα λόγον αυτού δω εις την εμαυτού συνείδησιν, και δεύτερον επί τη ελπίδι ότι η πείρα των εγκοσμίων και των ανθρωπίνων ην εξ ανάγκης συνεκομισάμην διά της παρατεταμένης πορείας, χρησιμεύσει ίσως αντ’ εφοδίου, ουχί εις εμέ, εις ον βραχύ έτι της οδού μόνον μένει, ουχί και εις άλλους, εις ους τ’ Aπομνημονεύματα ταύτα πιθανώς θέλουσι μείνει άγνωστα, αλλά καν εις τους υιούς μου και τους υιούς αυτών, οις άλλην κληρονομίαν δεν έχω ν’ αφήσω πλην συμβουλών και ευχών, και υπέρ ων το κυριώτερον ελπίζω και εύχομαι, να ζήσωσιν ως άνδρες χρηστοί και ως ενάρετοι πατριώται.

* Απόσπασμα από το βιβλίο του Aλέξανδρου P. Pαγκαβή, Aπομνημονεύματα, τόμος πρώτος (Εισαγωγή, σελ. 5-7), Αθήνα, εκδότης Γεώργιος Kασδόνης, 1894 (πηγή: Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού/snhell.gr).

Φαναριώτης του 19ου αιώνα με ευρεία μόρφωση και γνώση ξένων γλωσσών, ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής υπήρξε ένας ακάματος εργάτης του πνεύματος, ένας λόγιος με αδιάκοπη και πολυσχιδή δραστηριότητα.

Ο Αλέξανδρος, γιος του φαναριώτη λογίου Ιακώβου Ρίζου Ραγκαβή, γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στις 27 Δεκεμβρίου 1809.

Αφού πέρασε μέρος των παιδικών του χρόνων στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, ο Ραγκαβής σπούδασε στη Στρατιωτική Σχολή του Μονάχου με υποτροφία του βασιλιά της Βαυαρίας Λουδοβίκου Α’.

Αποφοίτησε από την εν λόγω σχολή με το βαθμό του ανθυπολοχαγού του Πυροβολικού και υπηρέτησε ως αξιωματικός στον Ελληνικό Στρατό.

Γρήγορα, όμως, υπέβαλε την παραίτησή του και στράφηκε στην πολιτική καταλαμβάνοντας διοικητικές θέσεις στα υπουργεία Παιδείας και Εσωτερικών.

Ο Ραγκαβής διετέλεσε επίσης πρώτος γενικός γραμματέας της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, από το 1837 (έτος ιδρύσεως της Εταιρείας) έως το 1851.

Στο διάστημα αυτό ο Ραγκαβής διορίστηκε καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1844).

Την περίοδο 1856-1859 ο Ραγκαβής διετέλεσε υπουργός Εξωτερικών στις κυβερνήσεις Δημητρίου Βούλγαρη και Αθανασίου Μιαούλη.

Το 1866 αναγορεύτηκε πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ στα κατοπινά χρόνια διορίστηκε πρεσβευτής της Ελλάδας στις ΗΠΑ, την Κωνσταντινούπολη, το Παρίσι και το Βερολίνο.

Το 1887 ο Ραγκαβής αποσύρθηκε από την πολιτική.

Όσον αφορά τη συγγραφική δραστηριότητά του, ο πολυγραφότατος Ραγκαβής κάλυψε σχεδόν ολόκληρο το φάσμα των ειδών του γραπτού λόγου: ποιήματα, θεατρικά έργα, διηγήματα (Ο συμβολαιογράφος κ.ά.), μυθιστορήματα (Ο Αυθέντης του Μωρέως, το 1850, υπήρξε το πρώτο νεοελληνικό ιστορικό μυθιστόρημα), απομνημονεύματα, γραμματολογικά και κριτικά έργα, μεταφράσεις κ.ά.

Υπήρξε συνεργάτης στην έκδοση περιοδικών («Ευτέρπη», «Πανδώρα»), καθώς και μέλος κριτικής επιτροπής ποιητικών διαγωνισμών του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Η ποίηση του Ραγκαβή παρουσίαζε αρχικά έντονα ρομαντικά στοιχεία (ο ίδιος υπήρξε κύριος εκπρόσωπος της Α’ Αθηναϊκής Σχολής), αλλά από τα μέσα του 19ου αιώνα και μετά, ακολουθώντας την τάση της εποχής, εγκατέλειψε το ρομαντισμό, υιοθέτησε μια γλώσσα αρχαΐζουσα και έφθασε τελικά στο νεοκλασικισμό, που τον διακρίνει μια εξαιρετική επιτήδευση και κομψότητα στη γλώσσα (χαρακτηριστικό παράδειγμα η εκτενής ποιητική σύνθεση Διονύσου πλους, του 1864).

Στο έργο του Περίληψις ιστορίας της νεοελληνικής φιλολογίας ο Ραγκαβής υπερασπίστηκε τη λόγια γλώσσα (καθαρεύουσα) και τη φαναριώτικη ποίηση, απορρίπτοντας παράλληλα τη δημοτική γλώσσα και το δημοτικό τραγούδι, καθώς και την κρητική λογοτεχνία και εν μέρει την επτανησιακή ποίηση.

Ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής απεβίωσε στην Αθήνα το 1892.