Blockchain και συμμετοχικός πολεοδομικός σχεδιασμός

Του Δ.Μέλισσα

1. Η τεχνολογία blockchain παρενέβη δυναμικά σε τομείς όπως η αγορά ενέργειας, οι επενδύσεις, η διαφανή διαχείριση της εφοδιαστικής αλυσίδας.

Εξίσου έντονη είναι η επιρροή της και στον δημόσιο τομέα, όπου διανοίγονται νέες οδοί για την ταυτοποίηση πολιτών, την τήρηση αξιόπιστων και αδιάβλητων αρχείων (π.χ κτηματολόγιο) και την ηλεκτρονική διαβούλευση και ψηφοφορία μέχρι και σε επίπεδο εθνικών εκλογών. Περαιτέρω, η τεχνολογία blockchain δύναται να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην διαχείριση δεδομένων στους τομείς της εκπαίδευσης και της υγείας.

Ήδη στην Εσθονία έχει δημιουργηθεί δίκτυο blockchain στο οποίο έχουν μεταφερθεί όλα τα ιατρικά αρχεία των πολιτών και το οποίο διαχειρίζεται αρμόδια δημόσια αρχή (Estonia e-Health Authority, Information, System Authority & Guardtime (SME). Παράλληλα, στο Ηνωμένο Βασίλειο η διαχείριση των κονδυλίων που διατίθενται για την πανεπιστημιακή έρευνα γίνεται μέσω blockchain.

2. Παρά την πληθώρα των εννοιολογικών διαφοροποιήσεων και των θεωριών, θα μπορούσε να αποτολμηθεί για τους σκοπούς αυτής της μελέτης η εξεύρεση ενός κοινού νοηματικού πεδίου όλων των εκδοχών του blockchain. Το κοινό αυτό νοηματικό πεδίο του blockchain διατρέχεται από τα εξής ιδιαίτερα χαρακτηριστικά:

α) αναλλοίωτο,

β) διαφανές,

γ) αποκεντρωμένο ηλεκτρονικό αρχείο στο οποίο καταχωρήσεις μπορούν να γίνονται μόνο με αποκεντρωμένους συναινετικούς μηχανισμούς με

δ) ισότιμα μέρη

3.Χαρακτηριστικό παράδειγμα για να προσεγγίσουμε τον τρόπο λειτουργίας των βασικών αυτών παραμέτρων είναι το γνωστό παιχνίδι μνήμης (memory game). Ως γνωστόν, στο παιχνίδι μνήμης κάθε παίχτης πρέπει να αναφέρει ένα όνομα ή μια τοποθεσία που δεν έχει αναφερθεί προηγουμένως από κανέναν άλλο παίχτη. Αν το καταφέρει τότε αυτό που είπε καταγράφεται τελευταίο στη λίστα των λέξεων που έχουν αναφερθεί.

Αν όμως η λέξη έχει ήδη αναφερθεί από οποιοδήποτε παίκτη ή δεν είναι σύμφωνη με χρονολογική σειρά των λέξεων που έχουν ήδη καταχωρηθεί, τότε στον παίκτη επιβάλλεται μέχρι και η ποινή του αποκλεισμού.

Αντίστοιχα, ένα δίκτυο blockchain αποτελείται από κόμβους (παίχτες) από τους οποίους κανένας δεν έχει ένα συγκριτικό πλεονέκτημα σε σχέση με τους υπόλοιπους. Το κοινό ηλεκτρονικό αρχείο θα μπορούσε να αντιστοιχηθεί με τον περιορισμένο κατάλογο των λέξεων που έχουν αναφερθεί στο παραπάνω παιχνίδι.

Κάθε κόμβος τηρεί το αρχείο και συμφωνεί πριν καταχωρηθεί μια νέα πληροφορία, όπως οι παίκτες συναινούν ότι το όνομα ή η τοποθεσία δεν έχει αναφερθεί προηγουμένως από οποιονδήποτε άλλο που συμμετείχε στο παιχνίδι.

Σε αυτό το σημείο υποθέτουμε ότι ένας χρήστης του δικτύου blockchain επιχειρεί μια εγγραφή. Η εγγραφή μπορεί να συνίσταται σε μια συναλλαγή, πληροφορία ή ψήφο. Σε πρώτο στάδιο, η εγγραφή αυτή εντάσσεται σε μια δεξαμενή προσωρινά αποθηκευμένων εγγραφών.

Παράλληλα, μέσω εφαρμογής συνάρτησης κατακερματισμού (hash function), σχηματίζει μια μοναδική τιμή κατακερματισμού η οποία συνίσταται σε μια σειρά αριθμών και γραμμάτων.

Τα blocks είναι ψηφιακά αρχεία στα οποία καταχωρούνται σύνολα δεδομένων. Οι εγγραφές που γίνονται στο δίκτυο ταξινομούνται με χρονολογική σειρά και με βάση την τιμή κατακερματισμού τους σε blocks.

Την διαδικασία καταγραφής την εκτελούν οι λεγόμενοι μεταλλωρύχοι (miners), δηλαδή συστήματα μεγάλης υπολογιστικής ισχύος και με ειδικό λογισμικό τα οποία είναι παράλληλα κόμβοι του δικτύου blockchain. Οι μεταλλωρύχοι επιβεβαιώνουν τις εγγραφές και τις εντάσσουν σε blocks. Πρόκειται για απαραίτητη λειτουργία για ένα δίκτυο blockchain για την οποία οι μεταλλωρύχοι αμείβονται, έτσι ώστε να έχουν κίνητρο να την εκτελέσουν γρήγορα.

H αξιοπιστία των εγγραφών που καταχωρούνται στα blocks επιτυγχάνεται με μηχανισμούς συναίνεσης (consensus mechanisms) και ειδικότερα με τη δημιουργία ενός πρωτοκόλλου συναίνεσης πριν ακόμα τεθεί σε λειτουργία το δίκτυο.

4. Παρά την πληθώρα των τεχνικών διαφορών υπάρχουν ορισμένα χαρακτηριστικά τα οποία είναι κοινά σε όλα τα δίκτυα blockchain όπως:

Α) Αξιόπιστη καταχώρηση και αποθήκευση δεδομένων. Τα δεδομένα καταχωρούνται και αποθηκεύονται με τρόπο αξιόπιστο, διότι κάθε αλλαγή πρέπει να εγκρίνεται από το σύνολο των κόμβων προτού εγγραφεί και για αυτόν ακριβώς το λόγο δεν είναι δυνατόν να αλλοιωθεί καμία πληροφορία σε μπλοκ που έχει ήδη ενσωματωθεί στην αλυσίδα.

Β) Διαφανής λειτουργία. Λειτουργούν με τρόπο διαφανή, διότι κάθε κόμβος έχει αντίγραφο του αρχείου ενώ παράλληλα είναι εμφανείς όλες οι αλλαγές που εγγράφονται στο σύστημα.

Γ) Αποκεντρωμένος και κατανεμημένος χαρακτήρας. Δεν υφίσταται κανένας κεντρικός κόμβος με εξουσία διεύθυνσης του δικτύου καθώς το δίκτυο blockchain και αποκεντρωμένο και κατανεμημένο

5. Η χρησιμότητα ενός αποκεντρωμένου δικτύου blockchain σε σχέση με την αξιόπιστη αποθήκευση δεδομένων με τη μορφή καταλόγου έχει ήδη εξεταστεί υπό το πρίσμα των αναγκών της αγοράς ακινήτων.

Στη Σουηδία το εθνικό κτηματολόγιο (Lantmateriet) έχει ψηφιοποιηθεί με τη μορφή blockchain ενώ πλέον καταχωρούνται στο σύστημα και οι συναλλαγές πάσης φύσεως επί ακινήτων μέσω της χρήσης της τεχνολογίας smartcontracts.

Συγκεκριμένα, καταρχήν διερευνήθηκαν οι δυνατότητες της χρήσης της τεχνολογίας blockchain ως τεχνικής λύσης για τις συναλλαγές ακινήτων. Στη συνέχεια, το 2017 εξετάστηκε η δημιουργία έξυπνων συμβολαίων που αυτοματοποιούν τις συναλλαγές σε μία αλυσίδα μπλοκ.

Για παράδειγμα, αντί ο πωλητής και ο αγοραστής να υπογράφουν ένα συμβόλαιο ενώπιον συμβολαιογράφου, μπορούν να το υπογράφουν με την χρήση ηλεκτρονικής υπογραφής που πιστοποιούνται με αυτόματο τρόπο. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν η εξασφάλιση μίας ασφαλούς διαδικασίας για τις συναλλαγές ακινήτων και τις υποθήκες.

Το σουηδικό σύστημα λειτουργεί σε μία ιδιωτική αλυσίδα μπλοκ. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τόσο το σύστημα αυτό καθεαυτό όσο και τρίτοι, όπως η τράπεζα, να διατηρούν αντίγραφα των αρχείων. Κάθε φορά που ένας τίτλος ιδιοκτησίας αλλάζει χέρια, κάθε βήμα της διαδικασίας ταυτοποιείται και καταγράφεται στην αλυσίδα μπλοκ. Το σύστημα λειτουργεί ως μία απολύτως ασφαλής και διαφανής υπηρεσία ταυτοποίησης και αποθήκευσης για ιδιοκτησιακές συναλλαγές.

6. Παρόμοια πρωτοβουλία έλαβε και η κυβέρνηση της Γεωργίας η οποία μάλιστα υπήρξε και η πρώτη χώρα που υιοθέτησε τη νέα αυτή τεχνολογία για την καταγραφή εγγείων δικαιωμάτων όταν τον Απρίλιο του 2016 ιδιωτική εταιρεία ανέλαβε τη μεταφορά του ήδη ψηφιοποιημένου γεωργιανού κτηματολογίου σε δίκτυο blockchain.

Η προηγούμενη ψηφιοποίηση των τίτλων ιδιοκτησίας υπήρξε καθοριστική για την επιτυχία της εφαρμογής του blockchain. Στη Γεωργία η εγγραφή των τίτλων ιδιοκτησίας απαιτεί μόλις μία ημέρα για να ολοκληρωθεί.

Πράγματι, η αποτελεσματικότητα του συστήματος κτηματολογίου της Γεωργίας υπερβαίνει κατά πολύ αυτό των ανεπτυγμένων χωρών, όπως οι ΗΠΑ και η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας, όπου απαιτείται κατά μέσο όρο 15 και 39 μέρες αντίστοιχα για την ολοκλήρωση της αγοραπωλησίας και της μεταγραφής των ιδιοκτησιών.

7. Η τεχνολογία blockchain έχει αξιώσεις αποτελεσματικής εφαρμογής και σε ψηφιακά εργαλεία σχεδιασμού. Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη, η δημιουργία εφαρμογής Building Information Modeling (BIM) βάσει blockchain θα είχε ως αποτέλεσμα την ενίσχυση της ασφάλειας και της φύλαξης των δεδομένων καθώς και την παρακολούθηση των αλλαγών και τη διαχείριση των αδειών.

8. Το blockchain μπορεί να βρει έδαφος στις διαδικασίες διαβούλευσης και ψηφοφορίας με τη δημιουργία συστημάτων ηλεκτρονικής συμμετοχής και ψηφοφορίας ορισμένα από τα οποία αφορούν στον τομέα του συμμετοχικού αστικού σχεδιασμού, όπως του άρθρου 5 του π.δ 90/2018 που αφορά την κατάρτιση του Τοπικού Πολεοδομικού Σχεδιασμού που σήμερα είναι κατεξοχήν άτυπη.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα εφαρμογής blockchain η οποία άπτεται της ενίσχυσης της συμμετοχής των πολιτών στην τυποποίηση της εκπόνησης ενός ΤΠΣ που θα συνοψίζεται στη διαχείριση, αρχειοθέτηση και φύλαξη εγγράφων όπως για παράδειγμα σχέδια χρήσης γης, γενικές οικοδομικές πληροφορίες και χρονοσήμανση αυτών (timestamping). Δηλαδή τη δημιουργία ενός δημόσιου και αξιόπιστου αρχείου πολεοδομικών εγγράφων το οποίο θα εξυπηρετεί την βασική προϋπόθεση της συμμετοχής του κοινού : την έγκαιρη και εύκολη ενημέρωσή του.

9. Το Blockchain ως τυποποιημένη διαδικασία συμμετοχής σημαίνει :

(1) Μηχανισμός ανατροφοδότησης και ενσωμάτωσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Ειδικότερα, η εφαρμογή θα περιλαμβάνει μηχανισμό ανατροφοδότησης (feedback mechanism) ο οποίος θα επιτρέπει την εγγραφή σχολίων και απόψεων του κοινού ως κρυπτογραφημένη απεικόνιση (hashed representation) στο blockchain. Παράλληλα, ερευνάται η ενσωμάτωση διαφόρων μέσων κοινωνικής δικτύωσης ως καναλιών ανατροφοδότησης (feedback channels) σχολίων του κοινού.

(2) Δημοσκοπήσεις και ψηφοφορία. Κατά πάσα πιθανότητα και οι δύο διαδικασίες θα διεξάγονται με την επιλογή από τον κάθε χρήστη της συστάδας (array) που προτιμά μεταξύ των προτεινόμενων λύσεων ή προτάσεων και το αποτέλεσμα θα επικαιροποιείται με κάθε ψήφο (σαν διαδραστική μπάρα δημοσκόπησης). Η μεγαλύτερη πρόκληση για τους σχεδιαστές έγκειται στο να διασφαλιστεί η ανωνυμία των χρηστών χωρίς όμως να ψηφίζουν μη ταυτοποιημένοι χρήστες.

(3) Χρήση tokens. Θα γίνεται χρήση tokens αφενός κατά τη ψηφοφορία με σκοπό την ταυτοποίηση των χρηστών, δηλαδή κάθε token θα αντιστοιχεί σε μία ψήφο και αφετέρου ως σύστημα ανταπόδοσης (reward system) και καλλιέργειας κινήτρων (incentivization) για τη συμμετοχή του κοινού στην αστική διαχείριση, π.χ κατόπιν συμμετοχής ο χρήστης θα λαμβάνει ένα token – εκπτωτικό κουπόνι τοπικού μαγαζιού.

(4) Συμμετοχικός προϋπολογισμός και crowdfunding. Στην περίπτωση του συμμετοχικού προϋπολογισμού, με τη χρήση smart contracts και μέσω ψηφοφορίας το κοινό θα αποφασίζει πως πρέπει να διατεθεί ένα καθορισμένο τμήμα του δημοτικού ή κοινοτικού προϋπολογισμού. Στην περίπτωση της συλλογικής χρηματοδότησης (crowdfunding) πάλι μέσω της χρήσης smart contracts οι πολίτες θα μπορούν να συγχρηματοδοτούν μικρότερα έργα σε επίπεδο γειτονιάς.

10. Η συμμετοχική πλατφόρμα blockchain θα επιτρέπει:

α) την πληροφόρηση των πολιτών σχετικά με τον εκάστοτε σκοπούμενο σχεδιασμό,

β) την άμεση πρόσβαση σε δημόσια και ιδιωτικά έγγραφα η εγκυρότητα του περιεχομένου των οποίων θα είναι θωρακισμένη και εγγυημένη,

γ) την προσβασιμότητα ευρέως κοινού ή μικρότερου κύκλου (ενδιαφερόμενο κοινό) στην εφαρμογή, ανάλογα με το εφαρμοστέο νομικό καθεστώς,

δ) την έκφραση της γνώμης των πολιτών με την καταγραφή απόψεων, σχολίων, ψηφοφορίας στην πλατφόρμα,

ε) την έκφραση της γνώμης των πολιτών κατά το στάδιο διαμόρφωσης των Τοπικών Πολεοδομικών Σχεδίων

στ) την καταγραφή της διαδικασίας διαβούλευσης με τρόπο που αυτή δεν θα μπορεί εύκολα να αγνοηθεί από την Πολιτεία για πολιτικούς λόγους.

*Ο Δ. Μέλισσας είναι Δικηγόρος – Καθηγητής Ε.Μ.Π