Ετος Καστοριάδη

Με τη συμπλήρωση 100 ετών από τη γέννηση του Κορνήλιου Καστοριάδη (Κωνσταντινούπολη 1922 – Παρίσι 1997), έχουν εκδοθεί ήδη τουλάχιστον δύο σοβαρές βιογραφίες στα γαλλικά, έχουν εκπονηθεί διδακτορικές διατριβές και έχουν γίνει πάμπολλα αφιερώματα στον κορυφαίο στοχαστή και φιλόσοφο. Στο τεύχος 31 της επιστημονικής επιθεώρησης «Νέα Κοινωνιολογία» (φθινόπωρο 2000, στο Διαδίκτυο στην ιστοσελίδα sociology.gr), αφιερωμένο στον Καστοριάδη, σε άρθρο μου με τίτλο «Η άγνωστη νεότητα του Καστοριάδη» βασισμένο σε συνεντεύξεις φίλων του Καστοριάδη και υλικό αρχείου, κατέδειξα ότι ο Καστοριάδης  προσδιορίστηκε πνευματικά όχι από την τροτσκιστική Αριστερά στην οποία δραστηριοποιήθηκε πολιτικά επί δεκαετίες στην Αθήνα και στο Παρίσι, αλλά από τον νεοκαντιανό-πλατωνικό κύκλο των Κανελλόπουλου – Τσάτσου – Δεσποτόπουλου. Από αυτόν τον κύκλο αρύσθηκε τον εννοιολογικό εξοπλισμό που τον οδήγησε στις συγκλονιστικές έννοιες της Αυτονομίας και της Αυτοθέσμισης. Προηγουμένως είχε σε σειρά κειμένων του αποδομήσει τη μαρξιστική θεωρία στα ίδια τα φιλοσοφικά της θεμέλια.

Η πολύ γερή γυμνασιακή κλασική παιδεία του Καστοριάδη (τότε ισχυρή στην ελληνική Μέση Εκπαίδευση) και η θητεία του δίπλα σε κολοσσούς του πνεύματος όπως ο Τσάτσος και ο Δεσποτόπουλος του έδωσαν τη δυνατότητα πρωτογενούς πρόσβασης στα κλασικά κείμενα. Αυτά του έδωσαν το υλικό της πανεπιστημιακής διδασκαλίας του στο Παρίσι από τη δεκαετία του ’70 και μετά. Ο Καστοριάδης ανέλυσε την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία ως πολίτευμα που συγκροτήθηκε υπερβαίνοντας τις δεσμεύσεις του παρελθόντος, με βάση την ελεύθερη βούληση των πολιτών της. Δεν δεχόταν αυτό που οι σημερινοί συνταγματολόγοι αποκαλούν «μη αναθεωρητέες διατάξεις», αφού η κοινωνία δεσμεύεται μόνο από τη δική της βούληση και όχι από αυτήν προηγούμενων γενεών. Οσο για την Αυτονομία, αυτή αποτελεί την ολοκλήρωση του ανθρώπου, εφόσον αυτός αναπτύξει την ικανότητα της Αυτοθέσμισης σε προσωπικό επίπεδο, ελεύθερος από εξωτερικούς καταναγκασμούς και επιρροές. Εμφανής είναι η επίδραση της καντιανής ηθικής φιλοσοφίας (βασική αρχή του Καντ: ο άνθρωπος ως σκοπός και όχι ως μέσον).

Ο Καστοριάδης έζησε μια περιπετειώδη, πολυεπίπεδη ζωή. Μετά τις σπουδές του στη Νομική Σχολή της Αθήνας και την πνευματική του διαμόρφωση στον κύκλο των Τσάτσου – Δεσποτόπουλου, και έχοντας κινδυνεύσει στα Δεκεμβριανά λόγω της συμμετοχής του στην τροτσκιστική οργάνωση του Αγι Στίνα, έφυγε στο Παρίσι. Εκεί ακολούθησε μεταπτυχιακές σπουδές, εντασσόμενος παράλληλα στον τροτσκιστικό χώρο και συμμετέχοντας σε διάφορα ολιγομελή και συνεχώς διασπαζόμενα γκρουπούσκουλα. Εγκατέλειψε αυτή τη ρομαντική και χωρίς κανένα αποτέλεσμα πολιτική δράση στα τέλη της δεκαετίας του ’60. Επαγγελματικά εργάστηκε ως εμπειρογνώμων στον ΟΟΣΑ, ενώ μετά τη συνταξιοδότησή του το 1970 έγινε επαγγελματίας ψυχαναλυτής και το 1979 καθηγητής στην  École des Hautes Études en Sciences Sociales.

Η επίδραση του Καστοριάδη υπήρξε πολύ ισχυρή στην Ευρώπη και στην Αμερική. Στην ουσία διαμόρφωσε μια νέα σχολή σκέψης και έναν νέο ιδεολογικό χώρο, που δεν μπορεί να περιχαρακωθεί διότι η ουσία του είναι η μη περιχαράκωση, η ουσία του είναι η Ελευθερία του Πνεύματος. Αυτά δεν ανήκουν ούτε στην Αριστερά ούτε στη Δεξιά, είναι επέκεινα πολιτικών χώρων. Κάποτε είχα ρωτήσει τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο εάν η δική του νεανική σύλληψη της χαρισματικής πνευματικής ηγεσίας εφάπτεται με το καστοριαδικό σύνθημα του Μάη ’68 «Η φαντασία στην εξουσία». Η απάντηση βρίσκεται στη βιογραφία του Κανελλόπουλου από τον γράφοντα στις εκδόσεις Καπόν.

Ο Μελέτης Η. Μελετόπουλος είναι διδάκτωρ Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών Πανεπιστημίου Γενεύης. Από τις εκδόσεις Καπόν κυκλοφορεί το συλλεκτικό τεύχος 47 της επιθεώρησης «Νέα Κοινωνιολογία» για την Ελληνική Επανάσταση.