Συμβιβασμός Σόφιας και Σκοπίων στον ορίζοντα;

Ορθολογική εξήγηση δεν υπάρχει για το βουλγαρικό «βέτο» στην έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων με τη Βόρεια Μακεδονία. Ήταν μία έμπνευση των εθνικιστών που συμμετείχαν στην προηγούμενη βουλγαρική κυβέρνηση και έβλεπαν τη δημοτικότητά τους να συρρικνώνεται. Γιατί όμως είχαν τόσο ενθουσιώδη απήχηση; Φαίνεται ότι οι Βούλγαροι θεωρούσαν πως οι «Μακεδόνες» όφειλαν να επιστρέψουν στην αγκαλιά της Βουλγαρίας, έχοντας αποτινάξει τη σερβική ηγεμονία. Μάλλον απογοητεύθηκαν, όταν διαπίστωσαν ότι στην πραγματικότητα οι γείτονές τους είχαν αναπτύξει μία δική τους, συμπαγή εθνική ταυτότητα.

Είχε προηγηθεί βέβαια η άρνηση της Ελλάδας να αποδεχθεί το αρχικό όνομα του νέου κράτους. Ενώ όμως η Αθήνα προέβαλε συγκεκριμένες απαιτήσεις έναντι των Σκοπίων, η σημερινή οργή της Βουλγαρίας φαντάζει ασαφής και ανορθολογική. Δημιουργεί επικίνδυνο προηγούμενο, που ίσως πυροδοτήσει εντάσεις μεταξύ Σέρβων και Κοσοβάρων, Πολωνών και Ουκρανών ή και ανάμεσα σε άλλες χώρες που ενδεχομένως ερμηνεύουν διαφορετικά κοινά ιστορικά βιώματα.

Υπερβολικές αποδείχθηκαν πάντως οι προσδοκίες της Βόρειας Μακεδονίας, πως η ΕΕ θα ασκούσε πιέσεις στη Βουλγαρία να ανακαλέσει το βέτο. Η Γαλλία προτιμά να προωθήσει την εμβάθυνση, όχι τη διεύρυνση της ΕΕ. Την ίδια στιγμή ακροδεξιά κόμματα εκφράζουν την αντίθεσή τους στην ένταξη νέων χωρών με σημαντικό ποσοστό μουσουλμανικού πληθυσμού, όπως η Βόρεια Μακεδονία.

Ποιο ιστορικό αφήγημα υπερτερεί;

Η επίλυση του προβλήματος προϋποθέτει έναν συμβιβασμό που θα επιτρέπει και στις δύο πλευρές να ισχυρίζονται πως βγαίνουν νικητές από τη διένεξη αυτή. Ποιες είναι λοιπόν οι απαιτήσεις των Βουλγάρων; Πρώτον, θέλουν να παραδεχθούν οι γείτονές τους τις βουλγαρικές ρίζες τους. Η επίσημη διατύπωση της «κοινής ιστορίας» έχει πλέον αποκηρυχθεί, με τους «Μακεδόνες» να κατηγορούνται ότι καπηλεύονται την ιστορία της Βουλγαρίας.

Μία ατυχής σύνδεση των ιστορικών γεγονότων με συγκεκριμένη εθνική ταυτότητα προκαλεί και στις δύο πλευρές την εντύπωση ότι το να αναγνωρίζεις ένα ιστορικό γεγονός αυτομάτως σε κατατάσσει κάπου, είτε στους Βούλγαρους είτε στους «Μακεδόνες». Η νέα, φιλελεύθερη ηγεσία στη Σόφια υπόσχεται να διευρύνει το πεδίο των διαπραγματεύσεων. Μέχρι τώρα οι διαβουλεύσεις περιστρέφονταν γύρω από μία επιτροπή ιστορικών, στην οποία είχε ανατεθεί η ανέφικτη αποστολή να επικυρώσει την μία και μοναδική ιστορική αλήθεια.

Το σχέδιο του νέου πρωθυπουργού Πέτκοφ είναι να εγκαινιάσει διαπραγματεύσεις στους τομείς των μεταφορών, της οικονομικής συνεργασίας, του πολιτισμού και της ασφάλειας. Όλα αυτά ασφαλώς θα προωθούσαν περισσότερο την ενταξιακή διαδικασία. Ομάδες ειδικών καλούνται να παρουσιάσουν συγκεκριμένα αποτελέσματα μέχρι το τέλος της γαλλικής προεδρίας στην ΕΕ, τον Ιούλιο του 2022. Όσο για την επιτροπή ιστορικών, δεν δεσμεύεται από συγκεκριμένη προθεσμία για να ολοκληρώσει την αποστολή της και υποτίθεται ότι θα συνεχίσει τις εργασίες της, παράλληλα με την ενταξιακή διαδικασία.

Ρητορική μίσους

Μία άλλη – μάλλον ασαφής – βουλγαρική απαίτηση είναι να τερματιστεί η ρητορική μίσους, από τα προσβλητικά γκράφιτι που εμφανίζονται σε δρόμους των Σκοπίων μέχρι τη σύληση των τάφων σε στρατιωτικά νεκροταφεία Βουλγάρων που χρονολογούνται από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Είναι προφανές ότι το βουλγαρικό βέτο προκάλεσε αρνητικά συναισθήματα στα Σκόπια: πρόσφατη έρευνα δείχνει ότι το 50% των ερωτηθέντων χαρακτηρίζουν «εχθρική χώρα» τον ανατολικό τους γείτονα. Η τάση των Βουλγάρων να αποκαλούν «εφεύρημα» τη Βόρεια Μακεδονία προφανώς συντείνει στην αμοιβαία καχυποψία.

Αν πραγματικά υπάρχει πρόβλημα στην ιστορία της περιοχής, αυτό μάλλον συνδέεται με το φιλο-φασιστικό καθεστώς της Βουλγαρίας, που υπήρξε συνεργός σε ναζιστικά εγκλήματα, καθώς και με τα πρώτα χρόνια του Κομμουνισμού στην Γιουγκοσλαβία, όταν πολλοί Βούλγαροι αφομοιώνονταν με τη βία στη «γιουγκοσλαβική» Μακεδονία. Αλλά προς το παρόν καμία από τις δύο πλευρές δεν είναι διατεθειμένη να αποδεχθεί ιστορικές ενοχές και επιρρίπτει ευθύνες στην άλλη πλευρά.

Πληθυσμιακές μειοψηφίες

Μία τρίτη ένσταση της Βουλγαρίας αφορά τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η δυσμενής μεταχείριση όσων δηλώνουν «Βούλγαροι» στη Βόρεια Μακεδονία αποτελεί ασφαλώς σοβαρή κατηγορία, ωστόσο μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν επαρκείς αποδείξεις περί αυτού. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων δεν έχει εκδικάσει ούτε μία τέτοια προσφυγή. Ως σχετικά παραδείγματα αναφέρονται μέχρι στιγμής ο δήμαρχος των Σκοπίων ή ο εκπρόσωπος της χώρας στον διαγωνισμό τραγουδιού της Γιουροβίζιον, παρότι και στις δύο περιπτώσεις η όποια καταγωγή δεν τους εμπόδισε να εκπληρώσουν τους στόχους τους.

Πιέσεις δέχεται όμως και ο πρωθυπουργός της Βουλγαρίας για τη διπλή του υπηκοότητα. Συγκεκριμένα, ο Κίριλ Πέτκοφ, εκτός από τη βουλγαρική έχει και την καναδική υπηκοότητα. Την ίδια στιγμή, 120.000 πολίτες της Βόρειας Μακεδονίας έχουν αποκτήσει τη βουλγαρική υπηκοότητα (αριθμός δώδεκα φορές μεγαλύτερος από εκείνον των Βλάχων που απολαμβάνουν «καθεστώς μειονότητας» σύμφωνα με το Σύνταγμα της Βόρειας Μακεδονίας). Αλλά πού βρίσκονται όλοι αυτοί; Στη Δυτική Ευρώπη φυσικά. Πολλές φορές το βουλγαρικό διαβατήριο αποκτάται με δωροδοκία των αρμοδίων και πλαστογράφηση των απαραίτητων ληξιαρχικών πράξεων.

Ο πολιτικός χαρακτήρας της εθνότητας

Κατόπιν όλων αυτών, στην απογραφή του 2021 μόλις 3.000 άτομα που ζουν στη Βόρεια Μακεδονία απέμειναν να δηλώνουν «Βούλγαροι». Για τη Βουλγαρία το συμπέρασμα είναι σαφές: οι περισσότεροι προφανώς είχαν δεχθεί απειλές, ώστε να μην δηλώσουν την «βουλγαρική» τους ταυτότητα.

Εύκολα υλοποιήσιμη ακούγεται η πρόταση να προστεθεί στο Σύνταγμα της Βόρειας Μακεδονίας μία ρητή αναφορά στη βουλγαρική μειονότητα, μόνο που προϋποθέτει πλειοψηφία δύο τρίτων στο Κοινοβούλιο των Σκοπίων. Επιπλέον, η αντιπολίτευση στη Βόρεια Μακεδονία προειδοποιεί ότι δεν θα παραμείνει απαθής. Αλλά και στη βουλγαρική πλευρά η αβεβαιότητα δεν έχει εκλείψει. Η αναγνώριση μίας «βουλγαρικής μειονότητας» στη Βόρεια Μακεδονία υποδηλώνει ότι ο υπόλοιπος πληθυσμός, δηλαδή η πλειονότητα, δεν είναι Βούλγαροι, κάτι που δεν συνάδει με τις εθνικιστικές φαντασιώσεις που εκφράζονται κατά καιρούς.

Σε τελική ανάλυση, οι ευαίσθητες πολιτικές ισορροπίες στη Σόφια θα μπορούσαν να διαταραχθούν και από τη διεξαγωγή νέας εκλογικής αναμέτρησης, της τέταρτης μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα. Πρόσφατα ο λαϊκιστής Σλάβι Τριφόνοφ, επικεφαλής ενός εκ των τεσσάρων κομμάτων που συμμετέχουν στον κυβερνητικό συνασπισμό, έκανε την εξής παράλογη πρόταση: η Βουλγαρία θα άρει το βέτο στην ένταξη των Σκοπίων, υπό την προϋπόθεση ότι η ΕΕ θα αποδεχθεί την ένταξη της Βουλγαρίας στη ζώνη Σένγκεν και η αμερικανική κυβέρνηση θα καταργήσει τη βίζα για τους Βούλγαρους που επισκέπτονται τις ΗΠΑ.

Μα, από πότε θεωρείται καλή επιλογή να απειλείς τον άλλον ότι θα πυροβολήσεις το γόνατό σου;

Ιβάιλο Ντίτσεφ

Επιμέλεια: Γιάννης Παπαδημητρίου

(Ο Ιβάιλο Ντίτσεφ είναι καθηγητής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο της Σόφιας. Έχει διατελέσει επισκέπτης καθηγητής στη Γερμανία, στη Γαλλία και στις ΗΠΑ).