Η ψευδομαντεία της αστρολογίας

Γράφουν οι Βασιλική Παυλίδου και Κωνσταντίνος Τάσσης*

Ο ουρανός είναι γεμάτος μύθους και ιστορίες και οι ιστορίες αυτές είναι ένα πολύτιμο κομμάτι της παγκόσμιας ιστορίας του ανθρώπινου πολιτισμού, ακόμη κι αν δεν έχουν πολλά να μας πουν για τα ίδια τα άστρα και τη θέση μας ανάμεσά τους. Ο ενθουσιασμός με τον οποίο όλοι οι αρχαίοι πολιτισμοί είδαν ήρωες, θεούς, ζώα, αντικείμενα – «αστερισμούς» – στον ουρανό είναι μια κλασική περίπτωση παρειδωλίας: της τάσης που έχει ο ανθρώπινος νους να βλέπει μοτίβα παντού. Στα σύννεφα, στο σχήμα των βουνοκορφών, στον δίσκο της Σελήνης, στην ψημένη φέτα του τοστ. Σε κάποια αστέρια οι αρχαίοι Ελληνες είδαν τον κυνηγό Ωρίωνα που αγάπησε τη θεά Αρτεμη αλλά φαγώθηκε από τον Σκορπιό. Οι αρχαίοι Κινέζοι είδαν στον αστερισμό του Σκορπιού την καρδιά του γαλάζιου δράκου της δικής τους θρησκείας. Οι Αβορίγινες της Αυστραλίας είδαν στα αστέρια του Ωρίωνα ένα κανό.

Οι δώδεκα «σούπερ σταρ» που είναι δεκατρείς!

Η δρ Βασιλική Παυλίδου

Μεταξύ των αστερισμών υπάρχουν και διασημότητες! Αναφερόμαστε βεβαίως στους δώδεκα ζωδιακούς αστερισμούς: Κριός, Ταύρος, Δίδυμοι, Καρκίνος, Λέων, Παρθένος, Ζυγός, Σκορπιός, Τοξότης, Αιγόκερως, Υδροχόος, Ιχθύες. Αναρωτηθήκατε ποτέ πώς έφτασαν σε τέτοια επίπεδα δόξας αυτοί;

Τα «ζώδια» είναι δώδεκα μοτίβα που είδαν στα άστρα οι μελετητές του ουρανού την ελληνιστική εποχή. Κοινό τους χαρακτηριστικό είναι ότι ανάμεσά τους προβάλλεται ο Ηλιος κατά τη διάρκεια ενός έτους. Με όρους του σύγχρονου ηλιοκεντρικού μοντέλου του ηλιακού συστήματος, θα λέγαμε ότι τα ζώδια τα διαπερνά η εκλειπτική, το επίπεδο περιφοράς της Γης γύρω από τον Ηλιο. Βέβαια υπάρχει και ένας δέκατος τρίτος αστερισμός που μοιράζεται αυτή την ιδιότητα – ο Οφιούχος. Αυτός όμως δεν τα κατάφερε να φτάσει τη δόξα των άλλων. Ισως γιατί ο αριθμός 13 θεωρούνταν από πολύ παλιά γρουσούζικος, και έτσι ο ρόλος του αποσιωπήθηκε.

Τα υπόλοιπα άρθρα στο αφιέρωμα του ΒΗΜΑ-Science για την ψευδοεπιστήμη

• Ορθολογισμός τώρα!
• Η διαχείριση της πληροφοριοδημίας στην αντιμετώπιση της πανδημίας
• Η «επιστήμη» της… Νέας Εποχής
• Απαντώντας στους αρνητές της εξέλιξης
• Η κλιματική αλλαγή είναι ανθρωπογενής

Οι δώδεκα – οι δεκατρείς μάλλον – ζωδιακοί αστερισμοί είναι εξαιρετικά σημαντικοί στην αστρονομία του ηλιακού συστήματος, γιατί δεν είναι μόνο η τροχιά της Γης γύρω από τον Ηλιο που προβάλλεται επάνω τους. Καθώς ολόκληρο το ηλιακό σύστημα είναι διατεταγμένο σαν μια τεράστια τηγανίτα, και οι οκτώ κύριοι πλανήτες ακολουθούν τροχιές που βρίσκονται σχεδόν στο ίδιο επίπεδο. Αν ζωγραφίσει λοιπόν κανείς μια στενή ζώνη πάνω στον ουρανό, 8 μοίρες πάνω και 8 μοίρες κάτω από την εκλειπτική, εκεί θα δει να προβάλλεται όχι μόνο η θέση του Ηλίου ανάμεσα στα άστρα, αλλά και η θέση της Σελήνης, της Αφροδίτης, του Αρη, του Δία και των άλλων πλανητών. Αυτή η «ζώνη» στον ουρανό λέγεται ζωδιακός κύκλος και οι 13 ζωδιακοί αστερισμοί είναι εκείνοι οι αστερισμοί που ανάμεσά τους θα «δει» κανείς στον ουρανό μια καθαρή βραδιά όσους πλανήτες φαίνονται με γυμνό μάτι, όπως επίσης και τη Σελήνη. Αυτός είναι λόγος που οι ζωδιακοί αστερισμοί έχουν γίνει σούπερ σταρ του ουρανού.

Η πρώιμη ζωτική ανάγκη για προβλεψιμότητα

Ο δρ Κωνσταντίνος Τάσσης

Ας μην κοροϊδευόμαστε όμως. Οταν λες «Λέων» σε έναν τυχαίο άνθρωπο στον δρόμο, δεν περιμένεις να σου πει «ω, ναι, βέβαια, εκεί μπορείς να δεις αυτόν τον μήνα τον Δία και σε τέσσερις μήνες από τώρα και τον Αρη». Μάλλον περιμένεις να ακούσεις κάτι όπως «ω, ναι, βέβαια, Λέων, το πιο αρχηγικό ζώδιο». Η φήμη των ζωδιακών αστερισμών οφείλεται κυρίως στη σύνδεσή τους με την αρχαιότατη τέχνη της χρήσης των κινήσεων των ουράνιων σωμάτων από αστρομάντεις για την πρόβλεψη μελλοντικών γεγονότων. Της αστρομαντείας. Της αστρολογίας.

Δεν είναι να απορεί κανείς βέβαια που στους αρχαίους πολιτισμούς ήρθε η ιδέα να αναζητήσουν στα άστρα κάποια αποκάλυψη για το μέλλον. Η ανάγκη για προβλεψιμότητα στο χάος της καθημερινότητας ενός πρώιμου πολιτισμού που έπρεπε να αντιμετωπίσει φυσικά φαινόμενα που δεν μπορούσε να εξηγήσει – καταιγίδες, ξηρασίες, σεισμούς – είναι πάρα πολύ λογική. Οι αρχαίοι μάντεις προσπαθούσαν να «διαβάσουν» το μέλλον στους διάφορους οιωνούς (όπως το πέταγμα των πουλιών), στα εντόσθια των σφαγμένων ζώων, στα όνειρα, στα οράματα που φέρεται να έστελνε ο Απόλλωνας στην Πυθία και, βεβαίως, στα άστρα.

Από αυτή την άποψη, το ότι τα άστρα θα είχαν να πουν κάτι για το μέλλον είναι μάλλον η λογικότερη ιδέα από όλες τις παραπάνω. Οι κινήσεις του Ηλίου, της Σελήνης και των πλανητών ανάμεσα στα πολύ μακρινότερα άστρα – τους ζωδιακούς αστερισμούς δηλαδή – ήταν ένα φαινόμενο περιοδικό και προβλέψιμο. Και, σε έναν βαθμό, πραγματικά χρήσιμο – για να προβλέψει κανείς πότε αλλάζουν οι εποχές: πότε πρέπει να περιμένει κανείς τα φθινοπωρινά πρωτοβρόχια, πόσο μπορεί να περιμένει μέχρι να μαζέψει τις ελιές, πότε να περιμένουν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι τις πλημμύρες του Νείλου που ήταν το κλειδί της αιγυπτιακής παραγωγής.

Από την αστρονομία στην αστρομαντεία

Είναι λοιπόν λογικό να συμπεράνουμε ότι η αστρολογία θα πρέπει να είχε πολύ μεγάλη επιτυχία στους αρχαίους χρόνους. Αλλά και οι ίδιοι οι αστρολόγοι θα έχαιραν εξαιρετικής εκτίμησης γιατί θα μπορούσαν να προβλέπουν με μεγάλη ακρίβεια εντυπωσιακά αστρονομικά φαινόμενα, όπως οι εκλείψεις και τα συναπαντήματα πλανητών στον ουρανό. Επειδή όλα αυτά τα φαινόμενα οφείλονται σε περιοδικούς κύκλους των ουράνιων σωμάτων, θα ήταν δυνατόν να προβλεφθούν ακόμη και χωρίς κατανόηση της πραγματικής τρισδιάστατης διάταξης των πλανητών και της λειτουργίας του ηλιακού συστήματος. Αρκεί ο αρχαίος μελετητής του ουρανού να είχε υπομονή, επιμονή και επιμέλεια στην καθημερινή καταγραφή των θέσεων των πλανητών ανάμεσα στα άστρα.

Και κάπως έτσι τα άστρα συνδέθηκαν με τη μαντεία.

Βέβαια από τη στιγμή που ανοίγει αυτή η πόρτα, οι απαιτήσεις προς τον μάντη πολύ γρήγορα παύουν να περιορίζονται μόνο σε αυτά που μπορεί στ’ αλήθεια να μαντέψει. Γιατί ο στρατηγός θέλει να ξέρει τι λένε τα άστρα για την έκβαση της μάχης, ο έμπορος θέλει να ξέρει αν θα πρέπει να επεκτείνει τον κύκλο εργασιών του, ο ερωτευμένος θέλει να ξέρει αν τα αισθήματά του θα βρουν ανταπόκριση. Και ο μάντης δεν λέει όχι.

Η μαντεία ήταν ανέκαθεν αυτό που οι Αγγλοσάξονες ονομάζουν «good business». Βγάζει λεφτά. Πληρώνει τους λογαριασμούς. Αγοράζει παπύρους για τις σημειώσεις και καλό κρασί για το συμπόσιο και αμφορείς για το καλό κρασί. Αρκεί βέβαια οι προβλέψεις να «πέφτουν μέσα».

Ο «μάντης» ο καλός…

Μα ο καλός μάντης έκανε – και εξακολουθεί να κάνει – προβλέψεις αρκετά ασαφείς ώστε πάντοτε «να πέφτουν μέσα». Ας δούμε μια τέτοια, σύγχρονη, πρόβλεψη:

«Κριέ: Το τετράγωνο του ανάδρομου Ερμή με τον Κρόνο αναμένεται να πολλαπλασιάσει τις ευθύνες σου. Οφείλεις να φερθείς με επαγγελματισμό, περιορίζοντας το ενδεχόμενο κάποιου λάθους που μπορεί να σου στοιχίσει».

Αν κάποιο λάθος συμβεί και στοιχίσει στον δόλιο τον Κριό, έφταιγε ο ανάδρομος Ερμής στον Κρόνο. Αν πάλι τίποτε κακό δεν συμβεί, μπράβο του Κριού που άκουσε τον αστρολόγο του και φέρθηκε με επαγγελματισμό. Κι αν ο Κριός ήταν φουλ αντιεπαγγελματικός και το λάθος πάλι δεν ήρθε, κανένα πρόβλημα – ας μην ξεχνά ο Κριός ότι ο αστρολόγος είπε «ενδεχόμενο» κάποιου λάθους, όχι «βεβαιότητα».

Μπορεί βέβαια να θεωρήσετε την κριτική μας υπερβολικά αυστηρή. Μπορεί να αναρωτηθείτε: είμαστε σίγουροι πως τα άστρα δεν προβλέπουν σωστά ότι το τετράγωνο του ανάδρομου Ερμή με τον Κρόνο αναμένεται να πολλαπλασιάσει τις ευθύνες του προαναφερθέντος Κριού; Εχουμε, με άλλα λόγια, ελέγξει τις αστρολογικές προβλέψεις πειραματικά;

Περαματικός έλεγχος

Αν προσπαθήσουμε να φερθούμε στην αστρολογία ως επιστημονική υπόθεση την οποία μπορούμε να ελέγξουμε πειραματικά, θα σκοντάψουμε σε μια σειρά προβλημάτων.

Πρώτον, δεν υπάρχει μία και μοναδική αστρολογία. Η ιδέα ότι τα άστρα προβλέπουν το μέλλον ήταν παγκόσμια, και έτσι έχουμε τόσες αστρολογίες όσους και αρχαίους πολιτισμούς. Κινέζοι, Ινδοί, Αιγύπτιοι, Μάγια – καθένας τη δική του. Ακόμη χειρότερα, υπάρχουν τόσες αστρολογίες όσοι και αστρολόγοι. Και δεν προβλέπουν όλοι το ίδιο! Ορίστε μια άλλη πρόβλεψη για τον Κριό, ακριβώς για την ίδια μέρα όπως η παραπάνω: «Σήμερα είναι πιθανόν να διαβάζεις αυτό το κείμενο ευρισκόμενος/η σε μια εκδρομή ή πραγματοποιώντας ένα ταξίδι! Η Σελήνη εξακολουθεί να βρίσκεται στον Τοξότη και κάνει το μυαλό σου να φεύγει σε μέρη που εσύ προτιμάς και αν μπορεί να ακολουθήσει και η φυσική σου παρουσία, ακόμα καλύτερα!». Προσέξτε ότι το τετράγωνο του ανάδρομου Ερμή με τον Κρόνο δεν το θεώρησε αρκετά σημαντικό ο συγκεκριμένος μελετητής. Εδωσε περισσότερο βάρος στη Σελήνη στον Τοξότη.

Δεύτερον, οι προβλέψεις που κάνουν οι αστρολόγοι δεν είναι ποσοτικές, ούτε διατυπωμένες με τρόπο τέτοιο ώστε να μπορούν να επιβεβαιωθούν ή να καταρριφθούν. Το να πει κανείς «Είναι πιθανόν να πας, Κριέ, εκδρομή σήμερα, αλλά μπορεί και όχι» δεν είναι επιστημονική πρόβλεψη. Το πρόβλημα δεν είναι η μη βεβαιότητα. Οταν οι επιστημονικές θεωρίες κάνουν πιθανοκρατικές προβλέψεις, αυτές είναι ποσοτικές. Αν η αστρολογία ήταν επιστημονική θεωρία, θα προέβλεπε, για παράδειγμα, ότι σε κάθε 1.000 Κριούς οι 700 θα πάρουν τη Δευτέρα προαγωγή στη δουλειά τους και θα έχουν έτσι αυξημένες ευθύνες και 164 θα πάνε μια ωραία εκδρομή. Αυτό τότε θα ήταν μια ποσοτική πρόβλεψη που θα μπορούσαμε να ελέγξουμε πειραματικά – ρωτούμε 1.000 Κριούς αν πήγαν εκδρομή τη Δευτέρα και το συγκρίνουμε με την πρόβλεψη. Προβλέψεις του τύπου «πιθανόν αλλά μπορεί και όχι» ή «θέλει προσοχή» ή «πολλοί από εσάς και κάποιοι άλλοι όχι» συνδέονται με ψευδοεπιστήμη, όχι πραγματικές επιστημονικές θεωρίες με δυνατότητα πρόβλεψης.

Αστρονομικές «παραβλέψεις»

Υπάρχει όμως κάποια πτυχή της αστρολογίας την οποία μπορούμε να ελέγξουμε πειραματικά: η αστρονομική της πλευρά. Είναι πραγματικά η Σελήνη στον Τοξότη τότε που μας λέει ο αστρολόγος; Είναι ο Ηλιος στον Κριό από 21 Μαρτίου ως 20 Απριλίου, όταν έχουν τα γενέθλιά τους οι «Κριοί»;

Ε, λοιπόν, όχι!

Η αστρολογία τα πήγαινε καλά στο κομμάτι των αστρονομικών προβλέψεων την εποχή του Πτολεμαίου του αστρονόμου – πάνω από 2.000 χρόνια πριν. Τότε, πράγματι, από την εαρινή ισημερία και για έναν μήνα περίπου ήταν πάνω-κάτω ο Ηλιος στον αστερισμό του Κριού. Μετά περνούσε στον αστερισμό του Ταύρου και ούτω καθεξής.

Λέμε «περίπου», γιατί οι ζωδιακοί αστερισμοί δεν έχουν όλοι το ίδιο μήκος, ούτε είχαν τότε σαφή όρια ώστε να ήξερε ο Πτολεμαίος ακριβώς πότε φεύγει ο Ηλιος από τους Διδύμους και πότε μπαίνει στον Καρκίνο (τώρα πια βέβαια έχουν ακριβή όρια τα οποία τα όρισε η Διεθνής Αστρονομική Ενωση, αλλά δεν τα χρησιμοποιούν αυτά οι αστρολόγοι για να «κάνουν παιχνίδι»). Είναι επίσης και το θέμα του Οφιούχου, που τον σνομπάρουν οι αστρολόγοι, και μοιράζουν τις μέρες του ανάμεσα στον Σκορπιό και στον Τοξότη. Οπότε, ακόμη και στις μέρες του Πτολεμαίου δεν ήταν ο Ηλιος κάθε μέρα στον αστερισμό που προέβλεπε το αντίστοιχο «ζώδιο». Αλλά από τότε μέχρι σήμερα τα πράγματα έχουν ξεφύγει εντελώς.

Το πρόβλημα είναι ότι ο άξονας περιστροφής της Γης δεν δείχνει διαρκώς προς την ίδια κατεύθυνση. Μετατοπίζεται – «μεταπίπτει» λέμε εμείς οι αστρονόμοι – όπως ο άξονας μιας σβούρας που γυρίζει «πλαγιαστά». Ως αποτέλεσμα, το σημείο όπου βρίσκεται ο Ηλιος όταν στη Γη αρχίζει η άνοιξη (όταν δηλαδή έχουμε εαρινή ισημερία) μετατοπίζεται και αυτό – μετακινείται από ζώδιο σε ζώδιο. Ετσι ενώ την εποχή του Πτολεμαίου ο Ηλιος κατά την εαρινή ισημερία βρισκόταν στον αστερισμό του Κριού, σιγά-σιγά αυτό άλλαξε και σήμερα η εαρινή ισημερία γίνεται ενώ ο Ηλιος είναι στον αστερισμό των Ιχθύων. Εμείς βέβαια «κανονίζουμε» το ετήσιο ημερολόγιο, με έξτρα ημέρες (για παράδειγμα τα δίσεκτα χρόνια), έξτρα λεπτά, έξτρα δευτερόλεπτα όπου χρειάζεται, έτσι ώστε να κρατάμε τις εποχές σταθερές – έτσι ώστε η εαρινή ισημερία να συμβαίνει στις 21 Μαρτίου, το χειμερινό ηλιοστάσιο στις 21 Δεκεμβρίου και ούτω καθεξής. Ο Ηλιος όμως δεν είναι πια στον Κριό την εαρινή ισημερία! Είναι στους Ιχθύς!

Μια καθαρή ματιά στον ουρανό

Επομένως, αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς, o Ηλιος εφέτος ήταν στον αστερισμό του Κριού από τις 19 Απριλίου ως τις 13 Μαΐου και επομένως λάθος πληροφορήθηκαν οι αγαπητοί φίλοι με αυτά τα γενέθλια ότι είναι Ταύροι. Οι φίλοι υποτιθέμενοι Κριοί τώρα που γεννήθηκαν από 21 Μαρτίου ως 18 Απριλίου; Ψάρια όλοι τους. Κι ας μη μιλήσουμε για τους «τυχερούς» που γεννήθηκαν μεταξύ 30 Νοεμβρίου και 17 Δεκεμβρίου, που με όσο πάθος κι αν πιστεύουν ότι είναι Τοξότες, είναι στην πραγματικότητα Οφιούχοι. Ολη τους η ζωή είναι ένα ψέμα.

Και έτσι, από τις προβλέψεις της αστρολογίας εκείνες που μπορούν να ελεγχθούν πειραματικά είναι εσφαλμένες. Και εκείνες που δεν μπορούν να ελεγχθούν πειραματικά δεν είναι επιστημονικές προβλέψεις. Είναι χρησμοί, σαν εκείνους που έδινε η Πυθία στο μαντείο των Δελφών.

Την επόμενη φορά λοιπόν που θα ακούσετε ότι ο Ηλιος θα είναι στον Καρκίνο και η Σελήνη στον Αιγόκερω, μην ανησυχήσετε για τις συνέπειες της συγκυρίας στην ερωτική σας ζωή. Αντίθετα ενθουσιαστείτε, γιατί αυτό σημαίνει ότι είναι καλοκαίρι και πανσέληνος, οπότε στο αστεροσκοπείο του Σκίνακα, SARS-CoV-2 επιτρέποντος, μπορεί να έχουμε ανοιχτή βραδιά. Ελάτε να χαζέψουμε τα αστέρια παρέα και να μάθουμε τι πραγματικά μπορούν να μας αποκαλύψουν για το Σύμπαν.

 *Η κυρία Βασιλική Παυλίδου και ο κ. Κωνσταντίνος Τάσσης είναι αναπληρωτές καθηγητές Αστροφυσικής, Τμήμα Φυσικής, Πανεπιστήμιο Κρήτης
και Ινστιτούτο Αστροφυσικής, Ιδρυμα Τεχνολογίας και Ερευνας.

Έντυπη έκδοση Το Βήμα