Απαντώντας στους αρνητές της εξέλιξης

Γράφει ο δρ Σπύρος Σφενδουράκης*

Η αποδοχή της θεωρίας της εξέλιξης ξεπέρασε το 50% του πληθυσμού στις ΗΠΑ μόλις πριν από λίγα χρόνια, κάτι που θεωρήθηκε επιτυχία! Στη χώρα μας, αν και δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια τη σημερινή κατάσταση, μια μελέτη του 2006 είχε δείξει ποσοστά αποδοχής ελάχιστα υψηλότερα από αυτό το ποσοστό. Παράλληλα, στις πληθυσμιακά αυξανόμενες χώρες με θρησκευτικά καθεστώτα η διδασκαλία της εξέλιξης είτε απαγορεύεται είτε προσφέρεται κατακρεουργημένη. Ευτυχώς, στις χώρες με καλή κοσμική παιδεία τουλάχιστον, όπως πολλές ευρωπαϊκές, τα ποσοστά είναι υψηλά και δείχνουν τη μεγάλη συσχέτιση του επιπέδου παιδείας με την αποδοχή της εξέλιξης.

Τα υπόλοιπα άρθρα στο αφιέρωμα του ΒΗΜΑ-Science για την ψευδοεπιστήμη

• Ορθολογισμός τώρα!
• Η διαχείριση της πληροφοριοδημίας στην αντιμετώπιση της πανδημίας
• Η «επιστήμη» της… Νέας Εποχής
• Η ψευδομαντεία της αστρολογίας
• Η κλιματική αλλαγή είναι ανθρωπογενής

Σήμερα, ανάμεσα στους κάθε λογής «αρνητές» της επιστήμης και όσους αποδέχονται διάφορες παραφυσικές ή ανορθολογικές ερμηνείες συναντάμε συχνά αμφισβητίες ή αρνητές και της εξέλιξης των βιολογικών όντων, ιδίως δε του ανθρώπου. Αυτή η τελευταία επισήμανση, δηλαδή ότι η άρνηση δεν αφορά γενικά τη ζωή αλλά εστιάζεται κατά βάση στον άνθρωπο, είναι ενδεικτική της βαθιάς άγνοιας των ανθρώπων αυτών για στοιχειώδη ζητήματα βιολογίας.

Επιστημονική θεωρία

Ο δρ Σπύρος Σφενδουράκης

Αν θελήσουμε να δούμε κάποιες από τις συνηθέστερες γραμμές σκέψης που ακολουθούν ή επικαλούνται όσοι αμφισβητούν τη βιολογική εξέλιξη, θα δούμε ότι υπάρχει μια σειρά «επιχειρημάτων» που ανασύρονται σταδιακά, όταν τα προηγούμενα καταρρίπτονται. Αρχικά, επιστρατεύεται το επιχείρημα ότι η εξελικτική θεωρία είναι απλώς «μια θεωρία», κάτι που φυσικά δεν τολμούν να ισχυριστούν για άλλες επιστημονικές θεωρίες, όπως η κβαντική. Εχουμε να κάνουμε με αδυναμία κατανόησης της διαφοράς ανάμεσα σε μια επιστημονική θεωρία, όπως η εξελικτική, και σε αυτό που λέμε «θεωρία» στον καθημερινό λόγο, δηλαδή την εικασία. Στην επιστήμη, θεωρία είναι ένα συνεκτικό σύνολο προτάσεων ή νόμων που έχουν ελεγχθεί επανειλημμένως από διαφορετικές ομάδες επιστημόνων μέσα από αυστηρά πειράματα ή οργανωμένες παρατηρήσεις και δεν έχει καταστεί εφικτή η διάψευσή τους. Δηλαδή, με απλά λόγια, μια επιστημονική θεωρία είναι ό,τι πλησιέστερο διαθέτουμε σε αυτό που λέμε «αλήθεια» στον καθημερινό λόγο. Η εξελικτική θεωρία είναι μία από τις πλέον ελεγμένες θεωρίες. Καθημερινά, κυριολεκτικά χιλιάδες επιστήμονες ανά τον πλανήτη εκτελούν πειράματα και αναλύσεις που ελέγχουν ή συμφωνούν με βασικές προβλέψεις της εξελικτικής θεωρίας. Από τη μοριακή βιολογία και τη γενετική μέχρι την ανθρωπολογία, τις επιστήμες του νου και την οικολογία, αλλά και σε εφαρμοσμένες έρευνες σε ιατρική, φαρμακευτική, τη γεωργική/κτηνοτροφική έρευνα και την προστασία του περιβάλλοντος, πραγματοποιούνται ανά πάσα στιγμή χιλιάδες έλεγχοι της θεωρίας χωρίς μέχρι σήμερα να έχουν βρεθεί στοιχεία που να την καταρρίπτουν.

Φυσική επιλογή

Μια επόμενη γραμμή αντίστασης αφορά την υποτιθέμενη ανυπαρξία εμπειρικής στήριξης της εξελικτικής θεωρίας. Και αυτή βασίζεται στην άγνοια ή την πλημμελή γνώση των σχετικών ερευνών. Για παράδειγμα, η «φυσική επιλογή», έννοια κομβική για τη θεωρία, επιβεβαιώνεται από χιλιάδες παρατηρήσεις ετησίως. Το πιο οικείο παράδειγμα (δυστυχώς) είναι η ανθεκτικότητα στα αντιβιοτικά των βακτηρίων που μας μολύνουν. Επειδή αυτά αναπαράγονται ταχύτατα – μπορεί και κάθε λίγες ώρες – και βρίσκονται σε τεράστιους αριθμούς, είναι πολύ πιθανό να εμφανιστεί μια μετάλλαξη που κάνει κάποια από αυτά ανθεκτικά στο αντιβιοτικό που χρησιμοποιούμε. Μόλις εμφανιστεί μια τέτοια, «επιλέγεται», δηλαδή αυξάνεται σε συχνότητα από γενιά σε γενιά, μέχρις ότου ο πληθυσμός των βακτηρίων να αποτελείται κυρίως από ανθεκτικά άτομα, κάτι που συνιστά ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα της σύγχρονης ιατρικής. Στην ουσία, πάντως, έχει συντελεστεί φυσική επιλογή! Επίσης, η τεχνητή επιλογή που ασκούμε στα καλλιεργούμενα φυτά και στα οικόσιτα ζώα είναι μίμηση της φυσικής επιλογής, με τη διαφορά ότι έχει στόχο που θέτουμε εμείς ενώ η φυσική επιλογή απλώς συμβαίνει. Για να γίνει κατανοητό αυτό, να επισημάνουμε ότι η φυσική επιλογή ορίζεται ως η μεγαλύτερη αντιπροσώπευση στην επόμενη γενιά των κληρονομούμενων χαρακτηριστικών που προσφέρουν κάποιο, έστω μικρό, πλεονέκτημα στις εκάστοτε συνθήκες. Είναι μια αλγοριθμική διαδικασία χωρίς σκοπό, μακροπρόθεσμους στόχους ή σχέδιο. Συμβαίνει παράλληλα με άλλες, τυχαίες αλλαγές και οδηγεί σε ορατά αποτελέσματα μόνο όταν συμβαίνει υπέρ των ίδιων χαρακτηριστικών για αρκετές γενιές. Δεν είναι η μοναδική εξελικτική δύναμη, αλλά είναι η μόνη που μπορεί να οδηγήσει σε σύνθετες δομές, αυτές που μερικές φορές αποκαλούμε «προσαρμογές».

Η (μη) τέλεια φύση

Το επόμενο επιχείρημα που πολλοί θεωρούν καταλυτικό αφορά την υποτιθέμενη αδυναμία της εξέλιξης να παραγάγει την «τελειότητα» που βλέπουμε στη φύση και τις πολύπλοκες δομές που συναντάμε στους οργανισμούς. Το παλαιότατο αυτό επιχείρημα, όμως, έχει καταρριφθεί επανειλημμένως και ποικιλοτρόπως. Αυτό, μάλιστα, καθοδηγούσε για αιώνες τη λεγόμενη «φυσική θεολογία» που αποσκοπούσε στην κατανόηση της τελειότητας της δημιουργίας, δυνατότητα που μας εμφύσησε ο Δημιουργός ώστε να αντιληφθούμε τη σοφία και την παντοδυναμία του. Οσοι, όμως, μελετούν προσεκτικά τη φύση γνωρίζουν ότι μόνο τέλεια δεν είναι! Αντιθέτως, είναι πεδίο δράσης της ευκαιριακής εκμετάλλευσης δυνατοτήτων. Τα παραδείγματα είναι χιλιάδες και κάποια από αυτά μπορεί κανείς να βρει συγκεντρωμένα και σε καλογραμμένα βιβλία, όπως το «Γενετήσια παιχνίδια» (Μένο Σχιλτχάιζεν, 2019, ΠΕΚ) ή «Ο αδέξιος σχεδιαστής» (Θανάσης Ντινόπουλος, 2013, ΙΩΝ). Τα περίτεχνα στολίδια των αρσενικών πολλών ειδών ή τα πολύπλοκα γεννητικά όργανα των εντόμων, που διαφέρουν σε κάποια ελάχιστη λεπτομέρεια από είδος σε είδος, και πολλά άλλα απέχουν πολύ από την όποια τελειότητα και εξηγούνται μόνο από την εξελικτική θεωρία. Αυτό το «μόνο» είναι κομβικό: δεν έχει υπάρξει μέχρι σήμερα άλλη επιστημονική θεωρία που μπορεί να τα ερμηνεύσει! Αλλα καθημερινά παραδείγματα προσφέρουν τα τακτικά φαινόμενα παιδοκτονίας, βιασμών, σεξουαλικού κανιβαλισμού κ.λπ. που βλέπουμε σε πλήθος οργανισμών.

Καταχρηστικές αναφορές

Ελλείψει βιολογικών επιχειρημάτων, κάποιοι ανατρέχουν σε υποτιθέμενες κοινωνικές προεκτάσεις της εξελικτικής θεωρίας, όπως ότι επιχειρεί να στηρίξει την ανισότητα, τον ρατσισμό ή έστω τον άκρατο ανταγωνισμό ανάμεσα στους ανθρώπους. Η εξελικτική θεωρία, όμως, δεν περιγράφει μια φύση «με ματωμένα δόντια και νύχια», κατά πως ήθελε ο Τένισον, αλλά περιλαμβάνει όλων των ειδών τις σχέσεις ανάμεσα στους οργανισμούς, από τις συγκρούσεις και τον ανταγωνισμό μέχρι τη συνεργασία και τον αλτρουισμό. Ο «αγώνας για την επιβίωση» δεν είναι αναγκαστικά βίαιος και ανταγωνιστικός, αλλά μπορεί να εκδηλώνεται μέσα από τη συνεργασία, ακόμα και από συναισθήματα αγάπης και αλληλεγγύης, όπως εξάλλου συμβαίνει στον άνθρωπο! Σε κάθε περίπτωση, πάντως, η εξελικτική θεωρία, όπως κάθε επιστημονική θεωρία, δεν περιλαμβάνει συνταγές για το πώς πρέπει να ζούμε και ποιες είναι οι «σωστές», «ηθικές» κοινωνικές αρχές. Η παρανόηση αυτή κρύβεται πίσω από πλήθος καταχρήσεων της θεωρίας από ιδεολογικά φανατισμένες ομάδες αλλά και από όσους απορρίπτουν μετά βδελυγμίας τη βιολογική ερμηνεία κοινωνικών και ψυχολογικών φαινομένων. Και οι δυο πλευρές κατανοούν λάθος όσα λέει η θεωρία! Το ότι φτιάχνουμε δεσμούς αγάπης με τους συντρόφους μας, ας πούμε, και δεν αναπαραγόμαστε απλώς είναι αποτέλεσμα μιας μακράς εξελικτικής διαδικασίας, όπως και το ότι απεχθανόμαστε την αιμομιξία και την εξαπάτηση (παρότι προσπαθούμε να εξαπατήσουμε σε κάποιον βαθμό όποτε μπορούμε). Το ότι ζηλεύουμε τους συντρόφους μας είναι επίσης εξελικτικό κατάλοιπο, όπως και πολλά άλλα συναισθήματα και συμπεριφορές. Η προσπάθεια να αναγνωρίσουμε την εξελικτική πορεία που μας οδήγησε σε αυτές δεν μπορεί παρά να συνεισφέρει στην καλύτερη κατανόηση του εαυτού μας και σε καλύτερες επιλογές για το μέλλον μας. Η εξελικτική θεωρία δεν προϋποθέτει «γενετικό ντετερμινισμό», δεν λέει πως είμαστε δέσμιοι των γονιδίων μας, αλλά ούτε είναι συμβατή με την πλήρη αποσύνδεση της γενετικής κληρονομιάς από τη συμπεριφορά μας. Είναι θεωρία αλληλεπίδρασης και δυναμικής αλλαγής, χωρίς απόλυτες προβλέψεις για το μέλλον. Εξάλλου, ο πολιτισμός μπορεί να ιδωθεί ως μια προσπάθεια των ανθρώπων να απελευθερωθούν από τη φυσική επιλογή, κάτι που το έχουμε καταφέρει σε έναν βαθμό. Μπορούμε και καλύτερα…

Η (μη) ανωτερότητα του ανθρώπου

Και σταδιακά φτάνουμε στον πυρήνα των αντιρρήσεων: ο άνθρωπος διαφέρει από τους άλλους οργανισμούς αφού έχει ψυχή, είναι «ανώτερος», είναι το απαύγασμα της δημιουργίας που έπλασε ο Θεός ώστε να υπάρχει ένα ον που τον αντιλαμβάνεται και τον λατρεύει. Μια τέτοια αντίληψη για τη μοναδικότητα του ανθρώπου διαπνέει πολλές διαφορετικές σχολές σκέψης, συχνά και εκτός θρησκευτικού πλαισίου. Το θέμα είναι, όμως, ότι σήμερα γνωρίζουμε με αδιαμφισβήτητο τρόπο ότι το είδος μας εμφανίστηκε κάπου 300.000 χρόνια πριν και έκτοτε εμφανίστηκαν πάμπολλα άλλα είδη ψαριών, εντόμων, φυτών και άλλων οργανισμών που εξελίχθηκαν πιο πρόσφατα από εμάς! Μόνο στη λίμνη Βικτόρια της Αφρικής εξελίχθηκαν κάπου 700 είδη κιχλίδων, ψαριών που συχνά έχουμε στα ενυδρεία μας, μέσα στα τελευταία 150.000 χρόνια! Ούτε απαύγασμα είμαστε ούτε και υπάρχει ανωτερότητα και κατωτερότητα στη φύση, αφού τα όποια σχετικά κριτήρια θα ήταν αυθαίρετα. Για παράδειγμα, εάν κριτήριο ανωτερότητας ήταν η αναπαραγωγική ικανότητα, τότε τα βακτήρια είναι σαφώς ανώτερα από εμάς. Εάν κριτήριο, πάλι, ήταν η ταχύτητα, είμαστε πολύ πίσω από τους γατόπαρδους. Εάν πάλι ήταν το μέγεθος, τι να πουν οι σεκόγιες; Απλώς, μας αρέσει να θέτουμε τον εαυτό μας στην «κορυφή» λόγω της ανεπτυγμένης νοημοσύνης μας. Η εξέλιξη είναι ένα δέντρο με πολλά και διαφορετικά κλαδιά, ένα μόνο από τα οποία οδήγησε σε εμάς. Ολα τα κλαδιά που έχουν στην άκρη τους οργανισμούς που ζουν σήμερα έχουν το ίδιο ύψος! Και, φυσικά, όσο κι αν έψαξαν οι ανατόμοι, οι ψυχολόγοι, οι ερευνητές του νου και άλλοι, δεν εντόπισαν τίποτε που να μοιάζει με ό,τι οι περισσότεροι άνθρωποι σκέφτονται όταν μιλάνε για «ψυχή» ή «πνεύμα». Το μόνο που βρήκαμε είναι ένας περίπλοκος εγκέφαλος που παράγει σύνθετη αντίληψη του εαυτού. Θαυμαστός και πολύπλοκος αναντίρρητα, αλλά πλήρως συμβατός με τη σταδιακή του εξέλιξη από είδος σε είδος.

Πίθηκοι με εξελιγμένο εγκέφαλο

Σήμερα, έχοντας μελετήσει με λεπτομέρεια το γενετικό υλικό ανθρώπων και μεγάλων πιθήκων, αλλά και το πλήθος των απολιθωμάτων από προγονικά μας είδη, γνωρίζουμε πέρα από κάθε αμφιβολία ότι μοιραζόμαστε κοινούς προγόνους με τους σημερινούς χιμπαντζήδες, γορίλλες και άλλους πιθήκους. Οι πρόγονοι αυτοί έχουν εξαφανιστεί, αλλά ήταν ξεκάθαρα πίθηκοι. Δηλαδή, είμαστε κι εμείς ένα μέλος της οικογένειας των πιθήκων, είμαστε πίθηκοι (δεν ξέρω γιατί αυτό προσβάλλει όσους πιστεύουν ότι είμαστε πηλός)! Μάλιστα, η γενεαλογία μας είναι από τις καλύτερα μελετημένες και τεκμηριωμένες που γνωρίζουμε. Εχοντας μελετήσει τους εγκεφάλους των άλλων πιθήκων και άλλων θηλαστικών, ερπετών κ.λπ., βλέπουμε πώς εξελίχθηκε ο εγκέφαλός μας μέσα από μια εξελικτική πορεία καθαρά δαρβινική. Φυσικά, στους πιο κοντινούς μας προγόνους, είδη ανθρώπου εξαφανισμένα πια, η εξέλιξη του εγκεφάλου επιταχύνθηκε πολύ, αποκρινόμενη στις έντονες πιέσεις των μεγάλων αλλαγών στο περιβάλλον τους κατά την εποχή των διαδοχικών «εποχών των παγετώνων» και στις ανάγκες της περίπλοκης κοινωνικής ζωής μας. Η εξέλιξή μας ακολούθησε τον δρόμο αυτόν καθώς δεν είχαμε και πολλά άλλα σωματικά πλεονεκτήματα για ν’ αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις. Ετσι, κατάφερναν να επιβιώσουν μόνο όσοι πληθυσμοί έτυχε να εξελίξουν μεγαλύτερο εγκέφαλο και έβρισκαν αποτελεσματικότερες λύσεις στα προβλήματα. Κάποια στιγμή, η αύξηση του μεγέθους και της πολυπλοκότητας του εγκεφάλου έφεραν και την επίγνωση του θανάτου και την ανάγκη για εξήγηση του κόσμου. Οπότε, σε συνδυασμό και με τις αλλαγές που έφερε η επινόηση της γεωργίας, φτάσαμε εν τέλει στη φιλοσοφία και στην επιστήμη. Σήμερα, ελάχιστους μόλις αιώνες μετά την επιστημονική επανάσταση, προσπαθούμε ακόμα να ξεφύγουμε από τις υπερφυσικές, παραφυσικές, ανορθολογικές και δογματικές πεποιθήσεις που παρηγόρησαν την περιέργεια αυτή για χιλιάδες χρόνια. Οι αρνητές της εξελικτικής θεωρίας δεν τα έχουν καταφέρει ακόμα, αλλά είναι καιρός να μελετήσουν προσεκτικά τη βιολογία ή έστω ν’ ακούσουν τι έχει να πει η επιστήμη αυτή με τη σεμνότητα που δείχνουν (ακόμα κι αν δεν το συνειδητοποιούν) στις άλλες επιστήμες (όπως όταν χρησιμοποιούν το κινητό τους τηλέφωνο).

Ψευδο-εναλλακτικές θεωρήσεις

Στις ημέρες μας, οι δαίμονες του παρελθόντος πασχίζουν να επιστρέψουν με άλλον μανδύα. «Εναλλακτικές» θεωρήσεις της εξέλιξης, ψευδοεπιστημονικές προσεγγίσεις, όπως ο δημιουργισμός («το Σύμπαν και η ζωή προέρχονται από θεϊκές πράξεις») και ο ευφυής σχεδιασμός («η δημιουργία της ζωής απαιτεί τη μεσολάβηση κάποιας – ποιας άραγε; – ευφυΐας»), προσπαθούν να αντικαταστήσουν ή έστω να συνυπάρξουν με ίσους όρους με τη θεωρία της εξέλιξης. Εναν αιώνα πριν, το 1925, η νομοθετική πράξη Butler, σύμφωνα με την οποία απαγορευόταν η διδασκαλία της εξέλιξης στα σχολεία του Τενεσί «διότι αρνείται τη βιβλική ερμηνεία της προέλευσης του ανθρώπου», οδήγησε στην περίφημη «Δίκη των Πιθήκων». Ο νόμος καταργήθηκε από το Ανώτατο Δικατήριο των ΗΠΑ μόλις το 1968, αλλά οι εχθροί της εξέλιξης δεν το βάζουν κάτω. Πρόσφατα, μια τέως εκπρόσωπος της Μινεσότα στη Βουλή των Αντιπροσώπων ζήτησε από την κυβέρνηση «να επιτρέψει να διδάσκονται εξίσου όλες οι θεωρίες. Οχι μόνο η εξέλιξη, αλλά και ο ευφυής σχεδιασμός και ο δημιουργισμός». Μέσω της επίφασης της δημοκρατίας επιχειρείται η ισότητα επιστήμης και ψευδοεπιστήμης. Ο μόνος δρόμος προς την εξάλειψη όλων των ανορθολογισμών είναι η ποιοτική παιδεία, η εμφύσηση της επιστημονικής σκέψης στα παιδιά από νωρίς στην εκπαίδευσή τους και η αποκατάσταση της αξίας της γνώσης, της προσεκτικής και επίπονης μελέτης, της ελεύθερης έρευνας και των κοσμικών, ανθρωπιστικών αξιών στη σύγχρονη κοινωνία.

 *Ο κ. Σπύρος Σφενδουράκης είναι καθηγητής Οικολογίας και Βιοποικιλότητας, Τμήμα Βιολογικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Κύπρου, γραμματέας της Ελληνικής Εξελικτικής Εταιρείας και μέλος του ΔΣ του Σωματείου Βιολογικών Επιστημών στην Κύπρο (SBSCy).

Έντυπη έκδοση Το Βήμα