Η διαχείριση της πληροφοριοδημίας στην αντιμετώπιση της πανδημίας

Γράφουν οι Ελένη Πιτέλου (Elena Petelos) και Γιώργος Παυλάκης (George Pavlakis)*

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) πάνω από 280 εκατομμύρια επιβεβαιωμένα κρούσματα COVID-19 και περίπου 5,5 εκατομμύρια θάνατοι αναφέρθηκαν μέχρι την 29η Δεκεμβρίου 2021. Τη χρονιά που μας πέρασε, γίναμε μάρτυρες σε έναν αγώνα δρόμου μεταξύ των προσπαθειών εμβολιασμού και της έλευσης νέων στελεχών, ενώ ένας παράλληλος αγώνας ήταν αυτός μεταξύ της συστηματικής ενημέρωσης με ακριβείς πληροφορίες από τις αρμόδιες αρχές ενάντια στην παραπληροφόρηση, τις παραπλανητικές φήμες και τη διστακτικότητα για εμβολιασμό. Περισσότερες από περίπου 8,7 δισ. δόσεις εμβολίων έχουν χορηγηθεί. Ο αριθμός αυτός είναι εξαιρετικά υψηλός, αλλά απέχει πολύ της διασφάλισης επαρκούς κάλυψης σε ολόκληρο τον κόσμο.

Τα υπόλοιπα άρθρα στο αφιέρωμα του ΒΗΜΑ-Science για την ψευδοεπιστήμη

• Ορθολογισμός τώρα!
• Η «επιστήμη» της… Νέας Εποχής
• Απαντώντας στους αρνητές της εξέλιξης
• Η ψευδομαντεία της αστρολογίας
• Η κλιματική αλλαγή είναι ανθρωπογενής

Μολαταύτα, ακόμα και εκεί όπου η πρόσβαση είναι εγγυημένη και όπου επαληθευμένες και λεπτομερείς πληροφορίες σχετικά με την αποτελεσματικότητα της προστασίας που προσφέρουν τα εμβόλια είναι διαθέσιμες, εμφανίζονται φαινόμενα δυσπιστίας τόσο έναντι στα εμβόλια όσο και σε άλλα μέτρα.

Ο ορισμός της πληροφοριοδημίας και οι διεθνείς οργανισμοί

Η δρ Ελένη Πιτέλου

O Γενικός Διευθυντής του ΠΟΥ ανακοίνωσε (Φεβ. 2020) ότι πολεμάμε μια πληροφοριοδημία, με τα κράτη, από την αρχή της πανδημίας, να βρίσκονται σε συνεχή αναζήτηση λύσης σχετικά με το πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί αυτή η πρόκληση. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι πολλοί θεωρούν ότι η πληροφοριοδημία αποτελεί αποκλειστικά θέμα της παραπληροφόρησης μέσω Διαδικτύου. Ωστόσο, βλέπουμε ότι σε καιρούς επιδημίας, έχουμε έναν καταιγισμό πληροφοριών. Μέσα σε αυτόν τον τεράστιο όγκο, περιλαμβάνονται ελλιπείς πληροφορίες, αλλά και φήμες, έχουμε, λοιπόν, και παραπληροφόρηση. Ως πληροφοριοδημία ορίζουμε την πληθώρα πληροφοριών – κάποιες από τις οποίες είναι ακριβείς και κάποιες όχι – που προκύπτει κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας. Μπορεί να οδηγήσει σε σύγχυση και τελικώς σε δυσπιστία προς τις κυβερνήσεις και την απόκριση δημόσιας υγείας. Στο επίπεδο των διεθνών οργανισμών, 181 Κράτη-Μέλη στη Γενική Συνέλευση των Εθνών δεσμευτήκαν (Μάιος 2021) να αντιμετωπίσουν την παραπληροφόρηση και τη διστακτικότητα, ενώ στο πλαίσιο της έναρξης διαπραγμάτευσης για τη συνθήκη σχετικά με την πρόληψη, την ετοιμότητα και την απόκριση κατά των πανδημιών (Δεκέμβριος 2021) αναγνωρίστηκε η ανάγκη διαχείρισης των επιβλαβών συνεπειών της πληροφοριοδημίας και της παραπληροφόρησης, καθώς μειώνουν την αποτελεσματικότητα της επιδημικής απόκρισης.

Πηγές πληροφόρησης, αντίληψη κινδύνου και συμπεριφορές υγείας

Ο δρ Γιώργος Παυλάκης

Η πληροφορία μπορεί να εξαπλωθεί σαν πυρκαγιά, ιδιαίτερα μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Οι άνθρωποι, υπό τεράστια πίεση λόγω ανησυχίας ή υφιστάμενου προβλήματος υγείας, συχνά ερμηνεύουν την ίδια πληροφορία με διαφορετικό τρόπο. Τυχόν παρερμηνείες, μπορεί να οδηγήσουν σε παραπληροφόρηση, ακόμα και εάν η αρχική είδηση ή πληροφορία δεν ήταν ψευδής. Ο αυξημένος όγκος πληροφορίας συχνά περιέχει λανθασμένες ή παραπλανητικές πληροφορίες, και όχι μόνο στα ψηφιακά μέσα, προκαλώντας σύγχυση. Μπορεί, επίσης, να αλλοιωθεί η αντίληψη κινδύνου και οι συμπεριφορές υγείας, με τρόπο επιβλαβή για την υγεία, οδηγώντας σε δυσπιστία απέναντι σε υγειονομικές υπηρεσίες και κυβερνήσεις, θέτοντας σε κίνδυνο και την ευρύτερη δημόσια υγεία. Συγκεκριμένα, μπορεί να επιμηκυνθεί ο χρόνος που διαρκεί μια επιδημική έξαρση ή να ανακύψει μια ιδιαίτερα οξεία φάση.

Ευαλωτότητα, κοινωνική πόλωση και ψευδοεπιστήμη

Εχουμε πλέον ικανή τεκμηρίωση η οποία καταδεικνύει ότι οι πλέον ευάλωτοι στην πανδημία πληθυσμοί είναι και οι πλέον ευπαθείς στην παραπληροφόρηση. Θέματα εγγραμματοσύνης, αλλά και συστηματικής πρόσβασης στην πληροφορία επηρεάζουν την ικανότητα λήψης λογικών αποφάσεων. H ιδιαίτερα τεχνική γλώσσα ή και ξένη γλώσσα στις πρωτογενείς πηγές ενδέχεται να δρα αποτρεπτικά στην αναζήτηση ή διασταύρωση της πληροφορίας. Τίθεται, επίσης, το θέμα διαχωρισμού της ορθής από τη λανθασμένη πληροφορία, καθώς πληθώρα ιστοσελίδων συχνά τις συνδυάζει καθιστώντας αδύνατο τον διαχωρισμό για τον αναγνώστη. Μια χρόνια και υπερβολικά ανεκτική στάση ως προς την ψευδοεπιστήμη είχε ως αποτέλεσμα τη «νομιμοποίησή» της σε βάθος χρόνου. Ξέρουμε για παράδειγμα ότι ψευδείς αξιώσεις προβάλλονται συχνά για διάφορα σκευάσματα ή θεραπείες κατά του καρκίνου, για την παχυσαρκία, για αισθητικές παρεμβάσεις και τόσα άλλα, ενώ το αποτέλεσμα τέτοιων, φαινομενικά ανώδυνων, αξιώσεων μπορεί να αποβεί μοιραίο ή να προκαλέσει χρόνια προβλήματα για εκατομμύρια ανθρώπους κάθε χρόνο.

Επιστήμονες, διαχείριση της πληροφοριοδημίας και εκπαίδευση

Είναι σημαντικό και ενθαρρυντικό ότι ερευνητές και επιστήμονες ενώθηκαν για να καταπολεμήσουν ψευδείς αξιώσεις, συχνά διανθισμένες με τη γλώσσα και τους όρους της πραγματικής επιστήμης. Περαιτέρω, η διαχείριση της πληροφοριοδημίας έχει εξελιχθεί πέρα από το να εστιάζει αμιγώς στην πληροφορία. Αναγνωρίζει τη σημασία και τον ρόλο του σχεδιασμένου περιβάλλοντος – δηλαδή των κοινωνικών δομών, των οικοσυστημάτων πληροφορίας, των συστημάτων υγείας, αλλά και των ατόμων – στην ικανότητα των αρμόδιων υγειονομικών αρχών να έχουν και να διατηρήσουν την εμπιστοσύνη του κόσμου και να αντισταθμίσουν τις επιβλαβείς συνέπειες από την πληροφοριοδημία. Εξετάζοντας την επικοινωνία δημόσιας υγείας στην Ευρώπη και παγκόσμια, βλέπουμε όχι μόνο τη μεγάλη απόσταση του κοινού, αλλά και πολλών επαγγελματιών υγείας και ειδικών, από τον χώρο των κλινικών δοκιμών και της αναφοράς αποτελεσμάτων, από τις βασικές αρχές φαρμακοεπαγρύπνησης από το πώς αναπτύσσονται και κατασκευάζονται τα φάρμακα και τα εμβόλια. Απαραίτητη είναι η σχετική διεπιστημονική εκπαίδευση προκειμένου να είναι σε θέση να απαντήσουν ενημερωμένα, αξιόπιστα και με βεβαιότητα στις εύλογες απορίες του κόσμου με συστηματικό τρόπο.

Είναι, τέλος, σημαντικό να σημειωθεί ότι ο σεβασμός σε πολιτισμικά πιστεύω και αξίες είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την οικοδόμηση σχέσεων εμπιστοσύνης και την εκπόνηση επιτυχημένων στρατηγικών δημόσιας υγείας. Κατάλληλες παρεμβάσεις απαιτούνται για όλους εκείνους που μπορεί να φοβούνται, να έχουν παραπλανηθεί, να είναι πιο άτυχοι από άλλους στο να έχουν εντοπίσει ή και να κατανοήσει αξιόπιστα μέσα πληροφόρησης, να έχουν άσχημα βιώματα από πλευράς προηγούμενων εκβάσεων υγείας. Καθίσταται έτσι δυνατή και η απόκτηση της απαραίτητης πληροφορίας και γνώσης για το πώς μπορούν όλοι να προστατέψουν την υγεία τους, την υγεία της οικογένειάς τους και αγαπημένων τους προσώπων, ενώ σε επίπεδο πολιτικών υγείας επενδύουμε στην ευρύτερη δημόσια υγεία και την κοινωνική συνοχή.

*Η κυρία Ελένη Πιτέλου είναι αντιπρόεδρος Αξιολόγησης Τεχνολογιών Υγείας στην Ευρωπαϊκή Ενωση Δημόσιας Υγείας, επιστημονικός συνεργάτης Πανεπιστημίου Κρήτης, λέκτορας Πανεπιστημίου Μαάστριχτ.

Ο κ. Γιώργος Παυλάκης είναι επικεφαλής Τμήματος Ανθρώπινων Ρετροϊών, Εθνικό Ινστιτούτο Καρκίνου, Εθνικά Ιδρύματα Ερευνών ΗΠΑ.

Έντυπη έκδοση Το Βήμα