Ήταν κάποτε η επανάσταση

Το τελευταίο βιβλίο του Ιταλού ιστορικού Έντσο Τραβέρσο, με τίτλο Revolution. An Intellectual History (Επανάσταση. Μια διανοητική ιστορία) που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Verso, προσφέρει μια εντυπωσιακή επιστροφή σε μια έννοια που με έναν τρόπο θεωρείται εξόριστη από το σύγχρονο πολιτικό λεξιλόγιο, παρότι αποτελεί μια θεμελιώδη έννοια της νεωτερικότητας.

Ο τρόπος που η έννοια της επανάστασης έχει απωθηθεί είναι ποικιλόμορφος και αρκετές φορές περιλαμβάνει μια ορισμένη «αναγνώρισή» της. Οι «εθνικές επαναστάσεις» αποτελούν τμήματα του εθνικού αφηγήματος, με όποιον τρόπο αυτό κατά καιρούς ξαναγράφεται, κάτι που το είδαμε και στον τρόπο που αποτιμήθηκε η Ελληνική Επανάσταση με την ευκαιρία της δισεκατονταετηρίδας από το 1821. Ωστόσο, δεν υπάρχει μόνο αυτή η έννοια της επανάστασης: ο 19^ος και ο 20^ος αιώνας σφραγίστηκαν από παραλλαγές μιας εκδοχής επανάστασης που αποσκοπούσε όχι μόνο στην πολιτική αλλά και στην κοινωνική επανάσταση. Ήδη στα μέσα του 19^ου αιώνα ο Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς αποτιμώντας τις επαναστάσεις του 1848 που χρησιμοποιήσουν την έννοια της «επανάστασης σε διάρκεια» (Revolution in  Permanenz) για να περιγράψουν τον τρόπο που έβλεπαν ένα ορισμένο συνεχές ανάμεσα στη δημοκρατική επανάσταση και την κοινωνική  με ορίζοντα τον κομμουνισμό (ως «πραγματικό κίνημα»).

Ο ιστορικός Έντσο Τραβέρσο

Η επαναστατική παράδοση

Ο Τραβέρσο από τη μεριά του επαναφέρει στο βιβλίο του τον πλούτο μιας επαναστατικής παράδοσης που εκτείνεται από τα μέσα του 19^ου αιώνα έως μεγάλο μέρος του 20^ου αιώνα. Υπερασπίζεται μια έννοια της επανάστασης ως βίαιης διακοπής του ιστορικού συνεχούς και ως ανατροπής της κοινωνικής και πολιτικής τάξης. Θεωρεί ότι παρότι η έννοια της επανάστασης συχνά συνδέθηκε με μια ιστορική τελεολογία, εντούτοις πιο μεγάλο ενδιαφέρον έχει η θεώρηση που χωρίς να υποτιμά τον «αντικειμενικό παράγοντα», δίνει έμφαση στην πολιτική υποκειμενικότητα εντός του κοινωνικού ανταγωνισμού και στον φορέα της δράσης, δηλαδή τον τρόπο που αναδύονται επαναστατικά συλλογικά υποκείμενα.

Οι επαναστάσεις στην αφήγηση του Τραβέρσο δεν είναι απλώς συμβάντα πολιτικής βίας. Πιο σωστό είναι να περιγραφούν ως στιγμές απελευθέρωσης κοινωνικών, πολιτικών και διανοητικών δυναμικών. Το ξέσπασμά τους ξεδιπλώνει πρωτοβουλίες, ιδέες, συλλογική δημιουργικότητα, συμπεριλαμβανομένης και της καλλιτεχνικής.  Πάνω από όλα πιστεύουν ότι είναι «ατμομηχανές της ιστορίας», μηχανισμοί επιτάχυνσης της ιστορικής εξέλιξης και κατεύθυνσής της προς τη χειραφέτηση, σε μια ορισμένη παραλλαγή ουνιβερσαλισμού «από τα κάτω».

Οι επαναστάσεις κατά τον Τραβέρσο έχουν να κάνουν με τα επαναστατημένα σώματα, με όλες τις σημασία που αυτό μπορεί να έχει, από τα σώματα των επαναστατών στη σύγκρουση και την απεικόνιση των σωμάτων των αντιπάλων της επανάστασης, μέχρι τον μετασχηματισμό της έννοιας του συλλογικού σώματος (και δη του κυρίαρχου πολιτικού σώματος, μια κομβική μεταφορά της νεωτερικότητας) που φέρνουν οι κοινωνικές επαναστάσεις, αλλά και την πολύ πιο σωματική εκδοχή μορφών χειραφέτησης που αφορούν τους έμφυλους ρόλους και τη σεξουαλικότητα.

Οι επαναστάσεις είναι διαδικασίες υλικές αλλά και βαθιά συμβολικές. Συχνά το πώς διαχειρίζονται τη συμβολική τους διάσταση, την εικόνα τους, την ίδια την ιστορική τους μνήμη, αποκτά σημασία εξίσου βαρύνουσα με τις πολιτικές και στρατιωτικές πλευρές τους. Αυτό δεν αποτυπώνει μόνο αυτό που συνήθως παρουσιάζεται ως «προπαγάνδα», αλλά μια πιο συνολική και βαθιά επίγνωση της ανάγκης να διαμορφωθεί μια νέα εικονογραφία, ένα νέο σύμπαν αφηγήσεων και σημασιών.

Οι επαναστάσεις έχουν μια κομβική διανοητική διάσταση. Ο Τραβέρσο στέκεται στον τρόπο που διαμορφώνεται παράλληλα με την ιστορία των επαναστάσεων και μια ιστορία της φιγούρας του επαναστάτη διανοούμενου. Αυτό υπογραμμίζει πώς η έννοια του διανοούμενου – και δη αυτού με δημόσια παρουσία και παρρησία –διαμορφώθηκε πάνω ακριβώς σε αυτή την επαναστατική εκδοχή διανοητικότητας.  Η φιγούρα του διανοουμένου που συνδέθηκε με τις κοινωνικές επαναστάσεις, ριζοσπάστη, ουσιωδώς απάτριδος, βαθιά διεθνιστή, χωρίς κάποια μόνιμη τυπική ακαδημαϊκή σχέση, έμελλε να παίξει αποφασιστικό ρόλο στον τρόπο που διαμορφώθηκε μια θεωρία υπέρ των επαναστάσεων. Αντίστοιχα η σταδιακά μειούμενη απήχηση τέτοιων μορφών διανοητικότητας αποτύπωνε την εξάντληση της επαναστατικής δυναμικής. Καθόλου τυχαία ο Στάλιν είχε μικρότερη εμπειρία ζωής στο εξωτερικό και μεγαλύτερη αναφορά στον εθνικισμό από τα άλλα μέλη της ηγετικής ομάδας των μπολσεβίκων.

Όλα αυτά αποτυπώθηκαν στη διαρκή ανασημασιοδότηση της ίδιας της έννοιας της ελευθερίας. Ο Τραβέρσο υπογραμμίζει τον τρόπο που οι κοινωνικές επαναστάσεις εκτός όλων των άλλων διεκδίκησαν να δώσουν μια άλλη ανταγωνιστική σημασία στην ελευθερία μετατοπίζοντας το βάρος από την πολιτική στην κοινωνική χειραφέτηση και ορίζοντας την ελευθερία πρώτα και κύρια ως μια διαρκή απελευθέρωση πρακτικών, δημιουργικών δυνάμεων, πειραματισμών και αποπειρών διαμόρφωσης νέων κοινωνικών σχέσεων και μορφών.

Η απελευθέρωση του ιστορικού χρόνου

Πάνω από όλα οι επαναστάσεις θέλουν να απελευθερώσουν τον ιστορικό χρόνο. Να διακόψουν την κανονικότητά του. Να διεκδικήσουν να πάρει μιαν άλλη κατεύθυνση. Να υπογραμμίσουν ότι μπορεί να έχει μεγάλα ρήγματα και ανατροπές. Να διεκδικήσουν εναλλακτικά και ανταγωνιστικά μέλλοντα. Να αγωνιστούν ώστε ο χρόνος να ξεκινήσει από την αρχή. Σε ένα ρήγμα που φαντάζει μεσσιανικό (και έτσι το στοχάστηκαν ορισμένοι επαναστάτες διανοούμενοι) αλλά διεκδικεί να είναι και βαθιά πραγματικό.