Τούντας: Βρισκόμαστε στην εποχή των «αναδυόμενων επιδημιών»

Οι εκτιμήσεις τη δεκαετία του 1960 ότι κερδήθηκε ο πόλεμος κατά των λοιμώξεων διαψεύστηκαν τη δεκαετία του 1970, καθώς από τότε μέχρι σήμερα η ανθρωπότητα βιώνει ένα νέο κύμα έξαρσης των λοιμωδών νοσημάτων, με εκατομμύρια θύματα παγκοσμίως.

«Βρισκόμαστε πλέον σε μια εποχή νέας νοσηρότητας, που οι ιστορικοί της ιατρικής την αποκαλούν εποχή των αναδυόμενων επιδημιών», τονίζει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Γιάννης Τούντας, Ομότιμος Καθηγητής Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής, Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών.

Τα αίτια των πρόσφατων επιδημιών, προσθέτει, σχετίζονται με τον σύγχρονο τρόπο ζωής, με τη διατάραξη της γενικότερης σχέσης του ανθρώπινου είδους με το περιβάλλον, και ειδικότερα με τις σημαντικές αλλαγές στη διατροφή μας και στη σχέση μας με τα ζώα.

Εάν δεν τροποποιηθεί άμεσα η σχέση αυτή, η ανθρωπότητα θα βρεθεί σύντομα αντιμέτωπη με νέες επικίνδυνες ιογενείς πανδημίες και η επιστήμη στο ορατό μέλλον, δεν θα είναι σε θέση να τις εξαλείψει, θα μπορεί όμως ολοένα και περισσότερο να ελέγχει την έκτασή τους.

Αναφορικά με την πανδημία του SARS-CoV-2 που βιώνουμε ο κ. Τούντας σημειώνει ότι «ανάμεσα στο υπεραισιόδοξο σενάριο του γρήγορου τέλους και του απευκταίου ενδεχόμενου μιας ανεξέλεγκτης μετάλλαξης, η πιο πιθανή εξέλιξη είναι να περάσουμε σε λίγους μήνες στην ενδημική μορφή της νόσου».

Ακολουθεί η συνέντευξη του Ομότιμου Καθηγητή Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής ΕΚΠΑ Γιάννη Τούντα στην δημοσιογράφο του ΑΠΕ-ΜΠΕ Έφη Φουσέκη

Ερώτηση: Δύο χρόνια ζούμε με την πανδημία. Μπορεί να αναδειχθεί και κάτι καλό μέσα από το κακό που βιώνουμε; Ισχύει το «ουδέν κακόν αμιγές καλού» για τον SARS-CoV-2;

Απάντηση: Δύσκολα αντισταθμίζεται το «κακό» των εκατομμυρίων θανάτων από τα οφέλη που έχουμε ήδη αποκομίσει ή που θα αποκομίσουμε μετά το τέλος της πανδημίας. Παρ’ όλ’ αυτά, τα οφέλη είναι σημαντικά. Η έκταση και η βαρύτητα της πανδημίας επιτάχυνε τη δημιουργία νέων εμβολίων και νέων φαρμάκων με σύγχρονη τεχνολογία, η οποία θα μπορεί να αξιοποιηθεί στο μέλλον για την αντιμετώπιση ιογενών λοιμώξεων και επιδημιών, αλλά και άλλων νοσημάτων. Επίσης, στα οφέλη περιλαμβάνεται η ανάδειξη της ανάγκης αποτελεσματικής Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας και ισχυρών θεσμών και υπηρεσιών Δημόσιας Υγείας (τομέας ανεξάρτητος των υπηρεσιών υγείας, ο οποίος περιλαμβάνει την πρόληψη της νόσου, την προστασία της υγείας και την προαγωγή-αγωγή υγείας) για την καταπολέμηση των επιδημιών πρωτίστως στην κοινότητα. Τέλος, όφελος σημαντικό αποτελεί η ευαισθητοποίηση, η κινητοποίηση και η συμμόρφωση της συντριπτικής πλειοψηφίας των πολιτών στην καταπολέμηση της πανδημίας, και κυρίως η συνειδητοποίηση της ευθύνης που έχουμε, ατομικά και συλλογικά, για την προστασία του εύθραυστου φαινομένου της υγείας. Το γεγονός αυτό αποτελεί πολύτιμη παρακαταθήκη για την αντιμετώπιση μελλοντικών απειλών.

Ερώτηση: Οι πανδημίες είναι μέρος της ζωής, αφού έχουν πλήξει την ανθρωπότητα σε σχεδόν όλες τις εποχές. Αυτή που ζούμε ωστόσο αντιμετωπίζεται από την επιστήμη πιο αποτελεσματικά από κάθε προηγούμενη. Μπορεί η αλματώδης επιστημονική πρόοδος να πετύχει το τέλος των πανδημιών;

Απάντηση: Η επιστήμη, τουλάχιστον στο ορατό μέλλον, δεν θα είναι σε θέση να εξαλείψει τις επιδημίες και τις πανδημίες στο βαθμό που τα μικρόβια και οι ιοί θα συνεχίσουν να υπάρχουν, όπως υπάρχουν εδώ και εκατομμύρια χρόνια, εκατομμύρια μεταλλάξεις θα γίνονται συνεχώς και η εξάπλωσή τους σχετίζεται με τον σύγχρονο τρόπο ζωής. Η επιστήμη θα μπορεί ολοένα και περισσότερο να ελέγχει την έκταση των επιδημιών και κυρίως τις παθογόνες επιπτώσεις τους.

Ερώτηση: Πόσο έτοιμη ήταν η ανθρωπότητα για να αντιμετωπίσει μια τέτοια πανδημία και ειδικότερα η επιστημονική κοινότητα; Ήταν αναμενόμενη;

Απάντηση: Στη δεκαετία του 1960 η εποχή των λοιμωδών νοσημάτων θεωρούνταν ότι είχε παρέλθει. Τις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα στον αναπτυγμένο κόσμο, στην ταχεία μείωση τους συνέβαλαν αρχικά η θεαματική βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, και στη συνέχεια τα αντιβιοτικά και πολλά νέα εμβόλια. Η πολιομυελίτιδα και η ευλογία αποτέλεσαν παρελθόν. Το 1968 ο επικεφαλής των υγειονομικών υπηρεσιών των Ηνωμένων Πολιτειών διακήρυξε ότι ο πόλεμος κατά των λοιμώξεων είχε κερδηθεί. Το 1975, ο πρύτανης της φημισμένης Ιατρικής Σχολής του Yale δήλωσε πως δεν θα προέκυπταν πλέον νέα μεταδοτικά νοσήματα.

Όμως, κατά τη δεκαετία του 1970, όλες αυτές οι εκτιμήσεις διαψεύστηκαν. Από τότε μέχρι σήμερα η ανθρωπότητα βιώνει ένα νέο κύμα έξαρσης των λοιμωδών νοσημάτων, νέες επιδημίες και πανδημίες (κυρίως ιογενούς αιτιολογίας) με εκατομμύρια θύματα σε όλον τον πλανήτη. Από το 1975 έως το 2010 είχαν καταγραφεί περισσότερα από τριάντα νέα νοσήματα, ως επί το πλείστων ιογενούς αιτιολογίας, όπως Embola, AIDS, MERS, SARS, κά. Βρισκόμαστε πλέον σε μια εποχή νέας νοσηρότητας, που οι ιστορικοί της ιατρικής την αποκαλούν εποχή των αναδυόμενων επιδημιών.

Ερώτηση: Οι ανθρώπινες δραστηριότητες παίζουν ρόλο στην εμφάνιση πανδημιών;

Απάντηση: Οι επιδημίες εμφανίστηκαν μετά την αγροτική επανάσταση όταν οι άνθρωποι άρχισαν να κατοικούν σε μόνιμους οικισμούς και να εκτρέφουν ζώα. Καθώς αυξάνονταν η πυκνοκατοίκηση και τα ταξίδια, αυξάνονταν και οι επιδημίες. Τα αίτια των πρόσφατων επιδημιών σχετίζονται με τον αυξανόμενο συνωστισμό σε ολοένα και πιο μεγάλες πόλεις, με τις συνεχείς μετακινήσεις πληθυσμών λόγω της παγκοσμιοποίησης και των τοπικών πολέμων, με τη διατάραξη της γενικότερης σχέσης του ανθρώπινου είδους με το περιβάλλον, και ειδικότερα με τις σημαντικές αλλαγές στη διατροφή μας και στη σχέση μας με τα ζώα.

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, η Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών και η Παγκόσμια Οργάνωση για την Υγεία των Ζώων, σε κοινή τους διακήρυξη πριν από λίγα χρόνια, είχαν εντοπίσει τέσσερεις βασικές αιτίες για την ανάδυση και διάδοση των νέων επιδημιών: το εμπόριο των εξωτικών ειδών, τη βρώση άγριων ζώων, τις συνθήκες εκτροφής των ζώων, και κυρίως την αυξανόμενη ζήτηση για ζωική πρωτεΐνη παγκοσμίως.

Και ενώ αυτές οι διαπιστώσεις είχαν οδηγήσει σε ανησυχητικές προειδοποιήσεις από ειδικούς επιστήμονες στις αρχές του 21ου αιώνα, δεν ελήφθησαν έκτοτε τα αναγκαία μέτρα σε διεθνές και εθνικό επίπεδο.

Ερώτηση: Τι είναι αυτό που θα πρέπει να κρατήσουμε από την πανδημία της Covid-19, ώστε να αποφύγουμε στο μέλλον ανάλογες καταστάσεις;

Απάντηση: Τα εντατικά συστήματα εκτροφής των τελευταίων δεκαετιών είναι η πιο έντονη αλλαγή στη σχέση ανθρώπων και ζώων εδώ και δέκα χιλιάδες χρόνια. Εάν δεν τροποποιηθεί άμεσα η σχέση αυτή, ώστε να μην απειλεί την υγεία των ανθρώπων, η ανθρωπότητα θα βρεθεί σύντομα αντιμέτωπη με νέες επικίνδυνες ιογενείς πανδημίες. Όμως, τέτοιου είδους αλλαγές προϋποθέτουν την εμπέδωση ισχυρής οικολογικής συνείδησης για την προστασία του περιβάλλοντος και την κατοχύρωση συμβιωτικής σχέσης των ανθρώπων με την πανίδα και τη χλωρίδα σε όλον τον πλανήτη. Ειδικότερα για τη χώρα μας, άμεσης προτεραιότητας είναι η εκ θεμελίων ανασυγκρότηση του ΕΣΥ και η ανάπτυξη του τομέα της Δημόσιας Υγείας σε κεντρικό, περιφερειακό, τοπικό επίπεδο.

Ερώτηση: Το τέλος της πανδημίας τι αλλαγές θα φέρει στην ζωή μας. Μπορείτε να περιγράψετε τη νέα κανονικότητα;

Απάντηση: Δεν γνωρίζουμε ακόμα πως και πότε θα τελειώσει η πανδημία προκειμένου να ορίσουμε από τώρα τις συντεταγμένες της «νέας» κανονικότητας. Το φαινόμενο των επιδημιών είναι πολυπαραγοντικό, με πολλούς αστάθμητους παράγοντες, και κάθε σχετική πρόβλεψη είναι πιθανολογική και ως εκ τούτου περιορισμένης αξιοπιστίας. Ανάμεσα στο υπεραισιόδοξο σενάριο του γρήγορου τέλους και του απευκταίου ενδεχόμενου μιας ανεξέλεγκτης μετάλλαξης, η πιο πιθανή εξέλιξη είναι να περάσουμε σε λίγους μήνες στην ενδημική μορφή της νόσου. Στην περίπτωση αυτή, τα σποραδικά κρούσματα, αλλά και οι εποχικές ή τοπικές εξάρσεις της νόσου, θα απαιτήσουν τακτικούς εμβολιασμούς και συχνή χρήση της μάσκας, καθώς και την αξιοποίηση της τηλεργασίας και της τηλεκπαίδευσης σε πιο συστηματική βάση. Δεν νομίζω, όμως, πως οι αλλαγές αυτές συνιστούν νέα κανονικότητα. Η ζωή μας θα συνεχίσει λίγο πολύ όπως πριν. Ίσως λιγότερο ανέμελα.