Shoah: μια ταινία που πρέπει να δεις

37 χρόνια μετά την πρώτη κυκλοφορία της παραμένει το κινηματογραφικό σημείο αναφοράς για το Ολοκαύτωμα, τη Σοά.

Ο λόγος για την ταινία του Κλωντ Λανζμάν Shoah, που για πρώτη φορά κυκλοφόρησε το 1985.

Η μορφή της ταινίας είναι πολύ συγκεκριμένη. Ο Λανζάν κατά βάση παίρνει συνεντεύξεις από επιζήσαντες του Ολοκαυτώματος αλλά και από γερμανούς που συμμετείχαν ως θύτες.

Το οπτικό υλικό της ταινίας περιλαμβάνει μόνο τις αφηγήσεις και πλάνα από ιστορικές τοποθεσίες όπως ήταν όταν ο Λανζμάν γύριζε την ταινία στη δεκαετία του 1970.

Δεν υπάρχει καμία εικόνα του παρελθόντος και καμία «εικόνα φρίκης».

Και παρόλα αυτά είναι μια ταινία για την οποία η λέξη «συγκλονιστική» είναι μικρή.

Τη βλέπεις και απλώς μετά δεν είσαι ο ίδιος άνθρωπος.

Ακόμη και στις μέρες μας – που πια έχουμε πολύ μεγαλύτερη πρόσβαση σε μαρτυρίες, αναλύσεις αλλά και εκπαιδευτικό υλικό για το Ολοκαύτωμα – η ταινία έχει πάντα το ίδιο αποτέλεσμα σε όποιον καθίσει να τη δει.

O Λανζμάν επικεντρώνει στο στρατόπεδο εξόντωσης του Χέλμνο και τη μαρτυρία του επιζήσαντα Σιμόν Σρέμπνικ, στα στρατόπεδα εξόντωσης στην Τρεμπλίνκα και το Άουσβιτς-Μπίρκεναου και την εξέγερση στο Γκέτο της Βαρσοβίας. Παίρνει συνεντεύξεις από τους επιζήσαντες, συμπεριλαμβανομένων και επιζησάντων από τα Sonderkommando, από αξιωματικούς των SS (με τη χρήση κρυφής βιντεοκάμερας), από  τον οδηγό ενός τρένου που μετέφερε κρατούμενους προς εξόντωση, από τον Γιαν Κάρσκι, εκπρόσωπο της εξόριστης Πολωνικής Κυβέρνησης που ήταν από τους πρώτους που ενημέρωσαν τους Συμμάχους, για τα στρατόπεδα στην Πολωνία, δύο από τους επιζήσαντες της εξέγερσης του Γκέτο της Βαρσοβίας και από τον Ραούλ Χίλμπεργκ, έναν από τους σημαντικότερους ιστορικούς του Ολοκαυτώματος και συγγραφέα του μνημειώδους βιβλίου The Destruction of European Jews. Μάλιστα, σε μια επίσκεψη στην Κέρκυρα, καταγράφει και τα μαρτυρία των επιζησάντων από την Εβραϊκή κοινότητα της πόλης.

Ο Λανζμάν εναλλάσσει τις εικόνες από τα τοπία εκεί όπου ήταν τα στρατόπεδα, υπογραμμίζοντας ότι σε αρκετά από αυτά οι Ναζί δεν άφησαν ίχνη της φρίκης, με τις αφηγήσεις, επιμένοντας να φιλμάρει τις σιωπές, τα κομπιάσματα, τις εκφράσεις, τις ιδιότυπες «τεχνικές» με τις οποίες οι επιζήσαντες  χειρίζονται το βάρος της μνήμης (από το χαμόγελο, ενώ μιλούν για πράγματα φριχτά, έως π.χ. το να μιλούν και να συνεχίζουν κανονικά τη δουλειά τους, όπως o κουρέας Αμπραάμ Μπόμπα).

Σε άλλα σημεία χρησιμοποιεί άλλες τεχνικές: για παράδειγμα ενώ η κάμερα τοποθετημένη σε όχημα περιφέρεται μέσα σε ένα γερμανικό βιομηχανικό τοπίο, η φωνή off διαβάζει ένα τεχνικό έγγραφο για το πώς μπορεί η βελτιωθεί η αποτελεσματικότητα των κινητών θαλάμων αερίων, υπογραμμίζοντας πώς στο Ολοκαύτωμα, η μαζική εξόντωση αντιμετωπίστηκε ως «τεχνικό ζήτημα». Αντίστοιχα, βάζει τον επιζήσαντα Σρέμπνικ ανάμεσα στους κατοίκους του Χέλμνο στη δεκαετία του 1970 και όπου ο τρόπος που μιλούνε για το τότε αποτυπώνει το βάθος του αντισημιτισμού, την ώρα που η κάμερα επικεντρώνει στο βλέμμα ενός ανθρώπου που επιβίωσε απλώς και μόνο επειδή η σφαίρα στο κεφάλι δεν χτύπησε κανένα ζωτικό όργανο.

Το αποτέλεσμα είναι παραπάνω από υποβλητικό, παρότι δεν χρησιμοποιεί καμιά παραδοσιακή τεχνική για να κρατήσει το ενδιαφέρον του θεατή, και την ίδια στιγμή παρά τη μεγάλη διάρκεια δεν θες να σταματήσεις να βλέπεις ακριβώς γιατί αισθάνεσαι ότι έχεις χρέος αυτή τη μνήμη να την ακούσεις και να την κρατήσεις και ότι εάν δεν το κάνεις προδίδεις τα ίδια τα θύματα και το δικαίωμα τους να μνημονεύονται.

Όπως επίσης αισθάνεσαι ότι αυτή τη ταινία πρέπει να τη δεις, γιατί διαφορετικά δεν έχεις πλήρη εικόνα του πώς διαμορφώθηκε ο κόσμος στον οποίο ζεις.

(To Shoah του Claude Lanzmann κατά καιρούς προβάλλεται. Σε ψηφιακή μορφή, η καλύτερη έκδοση είναι αυτή της Criterion, ενώ με λίγο ψάξιμο μπορείτε να το βρείτε στο διαδίκτυο, π.χ. στο youtube).