Στρατής Τσίρκας: Ιδέες, οράματα και πάθη

Στις 27 Ιανουαρίου 1980, ημέρα Κυριακή, έφυγε από τη ζωή ο λογοτέχνης Στρατής Τσίρκας, ύστερα από πολύωρη χειρουργική επέμβαση σε νοσοκομείο της Αθήνας, με ανεπιτυχές δυστυχώς αποτέλεσμα.

Γεννημένος στο Κάιρο το 1911, ο Στρατής Τσίρκας (φιλολογικό ψευδώνυμο του Γιάννη Χατζηανδρέα) σπούδασε στην εκεί Αμπέτειο Σχολή και εργάστηκε στην Εθνική Τράπεζα της Αιγύπτου και ως λογιστής σε διάφορες εταιρείες.

Πρωτοεμφανίστηκε στα γράμματα νεότατος, το 1927, δημοσιεύοντας το παραμύθι «Το Φεγγάρι» στο αλεξανδρινό περιοδικό «Παναιγύπτια».

Το καλοκαίρι του 1930 γνωρίστηκε με τον Καβάφη, γεγονός που αποτέλεσε τον πρώτο μεγάλο σταθμό της λογοτεχνικής ζωής του.

Ο Στρατής Τσίρκας το 1975 (πηγή: Εθνικό Κέντρο Βιβλίου)

Το 1937 εκδόθηκε στην Αλεξάνδρεια η πρώτη ποιητική συλλογή του Τσίρκα, που έφερε τον τίτλο «Φελλάχοι».

Στη συνέχεια ο Τσίρκας, που αντίκριζε τα πράγματα από την οπτική γωνία της Αριστεράς, άρχισε να ασχολείται και με άλλα είδη του γραπτού λόγου, το διήγημα, το μυθιστόρημα, το δοκίμιο, τις μελέτες και τις μεταφράσεις ξένων συγγραφέων.

Όπως έγραψε ο ίδιος, η ανάμνηση από τις συνομιλίες του με τον Καβάφη τον προσανατόλισε, είκοσι πέντε χρόνια αργότερα, στις έρευνες που τον οδήγησαν στη συγγραφή της ογκώδους μελέτης «Ο Καβάφης και η εποχή του» (1958), μιας ιστορικής έρευνας για την Αίγυπτο και τον ελληνισμό της Αλεξάνδρειας.

Η μελέτη αυτή, με τη σειρά της, τον έκανε να στρέψει το ενδιαφέρον του σε ένα χώρο που ούτως ή άλλως γνώριζε καλά: τον ελληνισμό της Αιγύπτου. Από τον προσανατολισμό αυτόν έμελλε να ξεπηδήσει το κορυφαίο έργο του Τσίρκα, η τριλογία «Ακυβέρνητες πολιτείες» (ο τίτλος παραπέμπει σε ένα ποίημα που είχε συνθέσει ο Σεφέρης όταν βρισκόταν εξόριστος μαζί με την ελληνική κυβέρνηση στη Μέση Ανατολή), που τον καθιέρωσε ως σπουδαιότατο πεζογράφο, δίνοντας λάμψη και σε όλα τα άλλα έργα του, προηγούμενα και επόμενα.

Το τρίτομο μυθιστόρημα του Τσίρκα (α’ τόμος «Η λέσχη», 1961, β’ τόμος «Αριάγνη», 1962, γ’ τόμος «Η νυχτερίδα», 1965) αποτέλεσε τομή στην ιστορία του νεοελληνικού μυθιστορήματος χάρη στους νεωτερικούς τρόπους γραφής, στο αριστοτεχνικό μπόλιασμα της ρεαλιστικής γραφής με τις νεότερες τάσεις στην πεζογραφία.

Στην εφημερίδα «Το Βήμα» της 29ης Ιανουαρίου 1980, ημέρας της κηδείας του αιγυπτιώτη λογοτέχνη, διαβάζουμε τα εξής: Οι ήρωες της τριλογίας κινούνται στο θολό κλίμα του Καΐρου, της Αλεξάνδρειας, της Ιερουσαλήμ, στα χρόνια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. Και μαζί με το ιστορικό περίγραμμα και το ήθος του τόπου και του χρόνου, [η τριλογία] δίνει και μια συνταρακτική εικόνα των κατώτερων τάξεων, που ασφυκτιούν ζητώντας την «απελευθέρωσή» τους.

Ένα σημαντικό μέρος του συγγραφικού έργου του, τόνιζε ο ίδιος ο Τσίρκας, ήταν αφιερωμένο στους αιγύπτιους αγρότες, εργάτες, τεχνίτες και μικροέμπορους, στους αγώνες τους για την ανεξαρτησία και την ελευθερία.

Στα σημαντικότερα έργα του Τσίρκα συγκαταλέγονται τα διηγήματα «Αλλόκοτοι άνθρωποι» (1944), «Ο Απρίλης είναι πιο σκληρός» (1947) και «Ο ύπνος του θεριστή» (1954), η νουβέλα «Νουρεντίν Μπόμπα» (1957), το μυθιστόρημα «Η χαμένη άνοιξη» (1976), συνδεδεμένο με τα Ιουλιανά του 1965, οι ποιητικές συλλογές «Το λυρικό ταξίδι» (1938) και «Προτελευταίος αποχαιρετισμός και το ισπανικό ορατόριο» (1946), καθώς και η μελέτη «Ο πολιτικός Καβάφης» (1971).

Πέρα από την καταξίωσή του στη συνείδηση του κοινού ως ενός αξιόλογου εργάτη του λόγου, ο Τσίρκας τιμήθηκε το 1959 με το Α’ Κρατικό Βραβείο Μυθιστορηματικής Βιογραφίας για τη μελέτη του «Ο Καβάφης και η εποχή του».

Σκιαγραφώντας την προσωπικότητα του Τσίρκα (άρθρο υπό τον τίτλο «Ο Στρατής Τσίρκας ως ιστορικός ερευνητής» στο περιοδικό «Γράμματα και Τέχνες», τεύχος 70), ένας άλλος άξιος Αιγυπτιώτης, ο πολύπειρος δημοσιογράφος και αναλυτής Σοφιανός Χρυσοστομίδης (1922-2014), είχε γράψει μεταξύ πολλών άλλων τα εξής: «Αλλά ο Τσίρκας ήταν ένας ζωντανός άνθρωπος που ζούσε έντονα την εποχή του, ένας πολίτης-διανοούμενος που είχε ιδέες, οράματα, πάθη. Γι’ αυτό και οι σελίδες ιστορίας που μας χάρισε, είναι σελίδες ζωντανές, σελίδες αλήθειας».

*Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου εικονίζεται ο Στρατής Τσίρκας στη Σκύρο το 1975 (αρχείο Αντιγόνης Χατζηανδρέα, πηγή: tsirkas.ekebi.gr).