Η επιστήμη ως αχτίδα φωτός στο σκοτάδι

Γράφουν οι Χρήστoς Ουζούνης, Πάνος Κατσίκης, Βασίλης Προμπονάς*

Η πανδημία COVID-19, η οποία μαίνεται εδώ και δύο χρόνια, βρήκε την ανθρωπότητα μάλλον απροετοίμαστη να την αντιμετωπίσει, όπως καταδεικνύεται από συνεχείς παλινωδίες και αδέξιους χειρισμούς. Μεταξύ άλλων, ένας κομβικής σημασίας παράγοντας της αποτυχίας μας να ανακόψουμε την εξάπλωση του SARS-CoV-2 είναι ο επιστημονικός αναλφαβητισμός, ο οποίος φαίνεται ότι επικρατεί ακόμη και στις δυτικές και πιο «πληροφορημένες» κοινωνίες.

Ο λόγος είναι απλός: η επιστήμη δεν αποτελεί πληροφορία, ούτε καν γνώση (λατινικά scientia – γνώση – και βάσει της ετυμολογίας του αγγλικού όρου «science»). Η επιστήμη είναι κατ’ εξοχήν ένας μοναδικός τρόπος σκέψης, τον οποίο τα εκπαιδευτικά συστήματα απέτυχαν να διδάξουν επαρκώς στις σύγχρονες γενιές του αναπτυγμένου κόσμου!

Διττό πρόβλημα

Το πρόβλημα ανάγεται σε δύο αλληλένδετα θέματα: την έλλειψη γνώσης και τη δυσκολία αντίληψης της επιστημονικής μεθόδου. Το πρώτο θέμα είναι το πιο προφανές. Εννοιες που αφορούν όρους όπως μόριο, ιός, ακίδα, αντιγόνα, ανοσία, μονοκλωνικά, αντισώματα, λεμφοκύτταρα, εμβόλια, δεν αποτελούν γνώση του μέσου πολίτη. Αν και όφειλαν να το πράξουν, εκπαιδευτικά συστήματα δεν έχουν παράσχει αυτή την απαραίτητη, στοιχειώδη γνώση. Και αυτό συμβαίνει εδώ και πολλές δεκαετίες. Ακόμη και τα σεμινάρια πολιτικής προστασίας σε κοινότητες ή σχολεία, αφορούσαν συνήθως αντισεισμική πρακτική, ποτέ όμως πρακτικές βιοασφάλειας, παρότι ο ΠΟΥ έχει προειδοποιήσει για επικείμενες αναδυόμενες επιδημίες από το 2007.

Το δεύτερο θέμα αφορά την έκθεση του κοινού από τις αρχές σε έννοιες σχετικές με τη διαδικασία της επιστημονικής έρευνας, όπως ανακοίνωση, προ-δημοσίευση, δημοσίευση, εγκεκριμένη μελέτη, κλινικές δοκιμασίες, αξιολόγηση ειδικών. Σχετικά με τη διαδικασία, οι αρχές για να προσπεράσουν τους «αντιρρησίες» και όλους τους υποτίθεται «υποψιασμένους»/(παρα-)«πληροφορημένους» θα όφειλαν να λάβουν αυτό το έλλειμα υπόψη. Οπως και τα μέσα ενημέρωσης, τα οποία θα όφειλαν να μεταδίδουν τα «νέα» της ημέρας με ψύχραιμη επεξεργασία, επαγγελματισμό και βοήθεια από ειδικούς στην επικοινωνία της επιστήμης – ένα επάγγελμα ανύπαρκτο στις περισσότερες χώρες, με ελάχιστες εξαιρέσεις.

Συλλογική ανεπάρκεια

Ξαφνικά, λοιπόν, μια πανδημία έρχεται να υπογραμμίσει και να αναδείξει αυτή τη συλλογική ανεπάρκεια. Αφενός πολιτικοί, δημοσιογράφοι και διοικητικοί λειτουργοί που δεν αντιλαμβάνονται βασικά στοιχεία ως κρίσιμους παράγοντες για την αντιμετώπιση της πανδημίας, αφετέρου γιατροί και άλλοι ειδικοί από παρεμφερείς κλάδους που ασχολούνται μεν με τη λοιμωξιολογία και την επιδημιολογία, αλλά έχουν ελλιπή γνώση των άλλων επιστημών. Και, τέλος, μια επιστημονική κοινότητα που ουσιαστικά αποτυγχάνει να προστατεύσει την κοινωνία από τη δεοντολογία του επαγγέλματος. Οχι γιατί αυτή αποτελείται από απόκρυφα μυστικά, αλλά διότι η κοινωνία δεν κατανοεί τις μεθόδους παραγωγής πρωτογενούς γνώσης, και συγχέει τυχαίες απόψεις ειδικών που έρχονται σε αντιδιαστολή με επικυρωμένα και έγκυρα ευρήματα με τις συνέπειες που βιώνουμε στον ύψιστο βαθμό σήμερα.

Βεβαίως, δεν είναι ο στόχος του κειμένου αυτού να αποτελέσει μια εισαγωγή στην επιστημονική έρευνα και τη δεοντολογία της. Ο στόχος εδώ είναι το καθήκον μας να τονίσουμε την αξία της επιστήμης και να υπερασπιστούμε τον μοναδικό πραγματικά τρόπο που γνωρίζουμε για να επιβεβαιώσουμε αυτά τα ελάχιστα στοιχεία που έχει συλλέξει η ανθρωπότητα για τον κόσμο (προσέξτε τον όρο, κόσμος, το κόσμημα) που μας περιβάλλει. Ο,τι γνωρίζουμε για τις ιδιότητες του ορατού φάσματος, την κίνηση των πλανητών γύρω από το άστρο μας, τη χημεία των ωκεανών, την εξέλιξη της ζωής στον πλανήτη, τη σημασία της βιοποικιλότητας ή την ανατομία του ανθρωπίνου εγκέφαλου οφείλονται στην επιστήμη. Οι διαπιστωμένες και αδιαμφισβήτητες γνώσεις δομημένες πάνω σε ένα αυστηρά ελεγχόμενο αλλά συγχρόνως εξελισσόμενο υπόβαθρο και η αξιόπιστη επιστημονική μέθοδος είναι τα δυο συστατικά πάνω στα οποία βασίζεται όλο το θεωρητικό και τεχνολογικό μας πλαίσιο.

Αγνοια και υπερπληροφόρηση

Απουσία αυτών, η υπερπληροφόρηση εκ μέρους ενός «αθώου» αλλά εξαιρετικά νοήμονος κοινού χωρίς στοιχειώδεις γνώσεις και έστω υποτυπώδη αντίληψη της ερευνητικής διαδικασίας οδηγεί τις κοινωνίες σε διαμοιρασμό απόψεων και εξαιρετικά πολωμένων θέσεων, που δεν βασίζονται σε εμπεριστατωμένα δεδομένα. Επίσης, απουσία ερμηνείας, οι αρχές δημοσίας υγείας με αλλαγές αποφάσεων, αλληλοσυγκρουόμενες οδηγίες, χωρίς εξηγήσεις ή υποσημειώσεις, ελλιπή αλλά ανομολόγητη κατανόηση του ιού και της αλληλεπίδρασής του με το συνολικό οικοσύστημα, δημιουργήσαν δικαιολογημένη καχυποψία. Ως προς το τελευταίο, αναφέρουμε για παράδειγμα ότι ακόμη και σήμερα (!) οι επιδημιολόγοι δεν έχουν καταφέρει να δηλώσουν εάν υπάρχει εποχικότητα της επιδημίας.

Δεδομένων των άνω, θα ισχυριζόμασταν ότι, με ελάχιστες εξαιρέσεις, οι κοινωνίες δεν άξιζαν αφενός την αδυσώπητη έκθεσή τους σε εξειδικευμένες διαδικασίες και αφετέρου τη συνεχή, επίμονη κατακραυγή των αρχών για τις εκάστοτε συλλογικές συμπεριφορές τους. Θα λέγαμε ότι οι κοινωνίες συνεργάστηκαν σε ύψιστο βαθμό, τηρουμένων των αναλογίων, ενώ συγχρόνως καλέστηκαν να εφαρμόσουν μέτρα βιοασφάλειας επιπέδου 2 (BSL-2) στην καθημερινότητά τους, χωρίς να έχουν καν αντίληψη αυτών. Ομως, η ζημιά που συνέβη από ομάδες αλληλοαναιρουμένων «ειδικών» και υπερ-εκτεθειμένων «αναλυτών» στα ΜΜΕ για τη μάλλον ωμή και ίσως λανθασμένη επικοινωνία των λεγομένων «μέτρων» συνέτριψε ανώφελα τη θεμελιώδη εμπιστοσύνη που πρέπει να υπάρχει στην επιστήμη, τη μοναδική αχτίδα φωτός στο βαθύ σκοτάδι της αγνοίας που περιβάλλει το ανθρώπινο γένος.

Επανεκτίμηση της επιστήμης

Μόνον με μια εκ νέου εκτίμηση των διανοητικών επιτευγμάτων μας, την αποσύνδεση της πολιτικής με την επιστήμη από τον τοξικό εναγκαλισμό τους, τη σωστή και αδιάβλητη εκπαίδευση των νέων γενεών και την ουσιαστική υποστήριξη της πρωτοποριακής έρευνας, η ανθρωπότητα μπορεί να πορευτεί για να λύσει τα ολοένα και πολυπλοκότερα προβλήματα που θα αντιμετωπίσει στο μέλλον της, με σεβασμό, ταπεινότητα και συνειδητοποίηση της πεπερασμένης παρουσίας της πάνω σε αυτόν τον ασύλληπτα ελκυστικό πλανήτη, ο οποίος φιλοξένησε κάθε στιγμή του ανθρωπίνου γένους. The pale blue dot, τη χλωμή γαλάζια κουκκίδα στο άπειρο του Διαστήματος, που μας κληροδότησε ο κορυφαίος Carl Sagan.

*Ο κ. Χρήστος Ουζούνης είναι καθηγητής Πληροφορικής, ΑΠΘ & διευθυντής Ερευνών, ΕΚΕΤΑ, Θεσσαλονίκη GR.

*Ο κ. Πάνος Κατσίκης είναι καθηγητής Ανοσολογίας, Erasmus University Medical Center, Rotterdam NL.

*Ο κ. Βασίλης Προμπονάς είναι αναπληρωτής καθηγητής Βιολογίας, Πανεπιστήμιο Κύπρου, Λευκωσία CY.

Προτεινόμενα κείμενα για περαιτέρω μελέτη:

https://theskepticalchemist.com/scientific-illiteracy-society-fail/

https://en.wikipedia.org/wiki/The_Demon-Haunted_World

Έντυπη έκδοση Το Βήμα