Διαμάχη για τον ελληνικό Εμφύλιο στο twitter

Το twitter δεν είναι ακριβώς το πεδίο όπου κανείς περιμένει να βρει ιστορικά στοιχεία ή να διεξάγονται ιστορικές συζητήσεις. Όμως, ολοένα και περισσότεροι ερευνητές, από ένα ευρύτερο φάσμα επιστημονικών κλάδων, το χρησιμοποιούν για να παρουσιάζουν πλευρές της έρευνάς τους ή απλώς κάτι που τους έκανε εντύπωση.

Αυτό έκανε και ο καθηγητής στο Johns Hopkins School of Advanced International Studies Σεργκέι Ραντσένκο. Ο καταγόμενος από τη νήσο Σαχαλίνη ιστορικός του Ψυχρού Πολέμου, με ειδίκευση στις σινοσοβιετικές σχέσεις, παρουσίασε μερικά πρόσφατα αποχαρακτηρισμένα έγγραφα από την αλληλογραφία του ΚΚΕ με την ηγεσία του ΚΚΣΕ στη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου.

Τα ντοκουμέντα αυτά αφορούν μια επιστολή του Μολότοφ προς τον Στάλιν που αναφέρεται στη βοήθεια που δόθηκε στον ΔΣΕ και περιλαμβάνει κάποια χρηματικά ποσά και κάποιον εξοπλισμό, αν και λιγότερο από αυτόν που είχε ζητήσει η ηγεσία του ΚΚΕ. Αυτό φαίνεται και σε έναν δεύτερο κατάλογο ο οποίος αφορά οπλισμό και αναφέρει ότι δόθηκαν κυρίως γερμανικά όπλα. Και για τα όπλα και για τον εξοπλισμό υπάρχουν αναφορές στην προσπάθεια αυτά να μην είναι ρωσικής προέλευσης. Το τρίτο είναι μια παλαιότερη αναφορά ενός σοβιετικού αντισυνταγματάρχη που αναφερόταν στην υποδοχή που είχαν τα στελέχη της σοβιετικής αποστολής σε περιοχές της Βορείου Ελλάδας το Νοέμβριο του 1944. Και το τέταρτο είναι μια επιστολή του Μάρκου Βαφειάδη (τότε επικεφαλής του ΔΣΕ) και του Νίκου Ζαχαριάδη όπου εκφράζονταν παράπονα για τη στάση των Αλβανών κομμουνιστών και διατυπώνονται εκτιμήσεις για την πορεία του πολέμου.

Έγγραφα που δεν προσφέρουν κάτι νέο

Για οποιονδήποτε έχει ασχοληθεί με την ιστορία του Εμφυλίου Πολέμου, τα έγγραφα αυτά επί της ουσίας δεν προσθέτουν κάτι στη γνώση μας για τα γεγονότα.

Ο Ραντσένκο τα παρουσιάζει ως σημαντικά, όμως το πεδίο της δικής του ειδίκευσης δεν είναι ο ελληνικός Εμφύλιος, αλλά οι σινοσοβιετικές σχέσεις.

Στην πραγματικότητα, ο βαθμός και η κλίμακα της σοβιετικής βοήθειας στον ΔΣΕ είναι ένα θέμα που έχει συζητηθεί εδώ και χρόνια. Γράφει χαρακτηριστικά ο καθηγητής Γιώργος Μαργαρίτης στο βιβλίο του για την ιστορία του Εμφυλίου που κυκλοφόρησε το 2000:

«Η Γιουγκοσλαβία κυρίως, η Σοβιετική Ένωση διαμέσου της Γιουγκοσλαβίας δευτερευόντως, με μικρή συμμετοχή της Βουλγαρίας και της Αλβανίας έθεσαν στη διάθεση του ΔΣΕ σημαντικό αριθμό όπλων προερχόμενων σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα είτε από τα λάφυρα που έπεσαν στα χέρια των χωρών αυτών στη διάρκεια του πολέμου, γερμανικά και ιταλικά όπλα, είτε από τη βοήθεια που αυτές πήραν, πάλι κατά τη διάρκεια του πολέμου, από τους Δυτικούς συμμάχους. Μόνο στον τελευταίο χρόνο του Εμφυλίου έπεσαν στα χέρια των κυβερνητικών δυνάμεων όπλα του ΔΣΕ με μεταπολεμικής ημερομηνίες κατασκευής».

Τα όπλα αυτά, όπως και ο εξοπλισμός και ο ρουχισμός ήταν σημαντικά αλλά σε κανέναν βαθμό δεν μπορούσαν να καλύψουν τις ανάγκες του Δημοκρατικού Στρατού. Αυτό είχε να κάνει και την ίδια τη δυσκολία του Εμφυλίου: για να μπορούσαν να μεταφερθούν βαρύτερα όπλα έπρεπε και ο ΔΣΕ να κατέχει πολύ μεγαλύτερη έκταση ώστε να έχει και δυνατότητα μεταφοράς τους. Αυτό εξηγεί γιατί δόθηκαν αρκετά τυφέκια ή νάρκες όμως όχι βαριά πυροβόλα. Επιπλέον, σε γενικές γραμμές η ιστορία του ΔΣΕ είναι η ιστορία ενός στρατού που δεν έχει όσα του χρειάζονται, που δεν μπορεί να αναπτύξει γραμμές εφοδιασμού και που υποφέρει από μεγάλες ελλείψεις τροφίμων, με τους μαχητές του να κινούνται συχνά σε συνθήκη πείνας.

Η επιλογή να δίνονται κυρίως γερμανικά ή ιταλικά όπλα είχε να κάνει και με την ανάγκη της Γιουγκοσλαβίας και της ΕΣΣΔ να μην έχουν άμεση ανάπτυξη στον Εμφύλιο και γιατί αυτό επέτρεπε τη συμβατότητα με τα όπλα που είχε ήδη το ελληνικό αντάρτικο.

Η υπεροπλία των κυβερνητικών δυνάμεων και η σημασία της δυτικής βοήθειας

Την ίδια στιγμή οι κυβερνητικές δυνάμεις είχαν σε όλη τη διάρκεια του Εμφυλίου μια σαφή υπεροπλία. Αυτό είχε να κάνει με το πώς μπορούσαν να έχουν ένα πολύ μεγαλύτερο στρατό, αλλά και με τη σημασία της βρετανικής και της αμερικανικής στρατιωτικής βοήθειας.

Είναι χαρακτηριστικό ότι με βάση τα στοιχεία που παραθέτει ο καθηγητής Μαργαρίτης, ο κυβερνητικός στρατός παρέλαβε 66 άρματα μάχης Sherman από τις ΗΠΑ, 52 άρματα μάχης Centaur από τη μεγάλη Βρετανία, εκατοντάδες τεθωρακισμένα οχήματα και πολύ περισσότερα πυροβόλα. Είχαν επίσης εκτοξευτές αντιαρματικών ρουκετών (μπαζούκα) και πυροβόλα άνευ οπισθοδρομήσεως (τους προδρόμους των μετέπειτα ΠΑΟ) και βέβαια την καθοριστική σημασία της αεροπορίας. Τα Σπίτφαιρ, τα Χάρβαντ, οι Ντακότες και στις τελευταίες εβδομάδες τα Χελντάιβερς έπαιξαν καθοριστικό ρόλο. Το ίδιο και οι μεγάλης εκρηκτικής ισχύος βόμβες των 500 και 1000 λιβρών και οι βόμβες Ναπάλμ. Όλα αυτά διαμόρφωναν έναν εξαιρετικά δύσκολο συσχετισμό.

Τα επίδικα του Εμφυλίου

Ο Εμφύλιος Πόλεμος – αυτό δεν πρέπει να το ξεχνάμε – ήταν κατά βάση μια εμφύλια κοινωνική και πολιτική σύγκρουση, που τις απαρχές της μπορεί κανείς να δει ήδη στο 1943 και τις εσωτερικές συγκρούσεις στην Κατοχή.

Οι αντίπαλοι εκπροσωπούσαν διαφορετικές κοινωνικές συμμαχίες και στρατηγικά σχέδια. Χωρίς αυτή την εσωτερική δυναμική, δεν θα είχαμε έναν τόσο αιματηρό Εμφύλιο.

Την ίδια στιγμή προφανώς και υπήρξαν και αρκετές ταλαντεύσεις μέχρι να φτάσουμε στο πλήρες ξεδίπλωμα του Εμφυλίου. Θα μπορούσε κανείς εύλογα να υποστηρίξει ότι η ηγεσία του ΚΚΕ κυρίως αντιμετώπισε σε διάφορες φάσεις (ακόμη και τον Δεκέμβριο του 1944) την ένοπλη δράση περισσότερο ως ένοπλη πίεση παρά ως «ένοπλη επανάσταση». Παράγοντες όπως η ένταση των διώξεων και της τρομοκρατίας μετά τα Δεκεμβριανά, ή το γεγονός ότι ένα σημαντικό μέρος των «εθνικών δυνάμεων» θεωρούσαν ότι χρειαζόταν μιας σκληρή ήττα του ΚΚΕ, διαμόρφωναν ένα σκηνικό που έσπρωχνε προς την επιστροφή της ένοπλης σύγκρουσης.

Ακόμη και τότε είναι σαφές ότι η επιδίωξη της ηγεσίας του ΚΚΕ ήταν κυρίως να εξασφαλίσει μια ισχυρή στρατιωτική παρουσία και μια «εδαφική βάση» τέτοια, μια νέα εκδοχή «Ελεύθερης Ελλάδας» που να επέτρεπε τη διαπραγμάτευση για μια δημοκρατική λύση.  Αυτό δεν ήταν εύκολο, ιδίως από τη στιγμή που στην πράξη ένα μεγάλο μέρος της ΕΑΜικής κοινωνικής βάσης παρέμενε στις πόλεις και σε περιοχές υπό κυβερνητικό έλεγχο. Αυτό εξηγεί την προσπάθεια για κρίσιμες στρατιωτικές επιτυχίες που να εξασφαλίζουν ότι υπάρχει ένα μέρος της χώρας υπό τον έλεγχο της «Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης», αλλά και τη δυσκολία αυτής της προσπάθειας. Αυτό εξηγεί επίσης και τις δημόσιες τοποθετήσεις για ειρηνική λύση, που όμως απορρίπτονταν καθώς η αντίπαλη πλευρά θεωρούσε ότι η σύγκρουση έπρεπε να ολοκληρωθεί με σαφή κατίσχυσή της.

Η διαφορετική στάση ΗΠΑ και ΕΣΣΔ

Όμως, όλα αυτά διαπλέκονταν και τον νέο διεθνή συσχετισμό και τη διαίρεση του κόσμου σε δύο στρατόπεδα. Επομένως υπάρχει και μία διεθνής διάσταση.

Πάνω σε αυτά έχουν γραφτεί πάρα πολλά και η ιστορική αντιπαράθεση συνεχίζεται. Σε γενικές γραμμές μπορούμε να πούμε ότι η ΕΣΣΔ, που είχε καταφέρει ύστερα από την περίοδο της προπολεμικής απομόνωσης και της «υγειονομικής ζώνης» να εκπροσωπεί ένα «σοσιαλιστικό στρατόπεδο» σε εκείνη τη φάση γνώριζε τα όρια που μπορούσε να έχει η επιρροή της.

Και μπορεί να αντιμετώπιζε με αλληλεγγύη τα κομμουνιστικά κινήματα, όμως αυτό δεν σήμαινε ότι πίστευε ότι όλα θα μπορούσαν να κερδίσουν ή ότι θα προσπαθούσε γενικά να παρέμβει παντού ή να στείλει παντού τον Κόκκινο Στρατό. Ο κόσμος δεν μοιράστηκε σε ένα κομμάτι χαρτί μεταξύ Τσώρτσιλ και Στάλιν, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχε μια γενική αίσθηση των ορίων. Σε κάποιες περιπτώσεις η σοβιετική ηγεσία έπεσε έξω, όπως για παράδειγμα στην Κίνα όπου δεν πίστευαν ότι οι αμερικανοί θα άφηναν τον Τσανγκ Κάι Σεκ να χάσει, όμως τελικά φάνηκε ότι ο Μάο ήταν πιο διορατικός.

Στην ελληνική περίπτωση η ΕΣΣΔ προφανώς και θα ήθελε και στην Ελλάδα να υπήρχε ένα καθεστώς που να μην είναι φιλικό προς τη Δύση. Όμως, είναι σαφές ότι δεν θα μπορούσε να κάνει κάτι παραπάνω από την όποια βοήθεια μπόρεσε να στείλει. Και μάλλον φαίνεται ότι η σοβιετική ηγεσία εκτιμούσε ότι το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα δεν μπορούσε να κερδίσει. Δεν είναι τυχαίο ότι αρχικά η σοβιετική ηγεσία προτείνει στο ΚΚΕ να μην ακολουθήσει το δρόμο της ένοπλης εξέγερσης. Αυτό σημαίνει πραγματικά όρια στο πόσο επηρέασε η ΕΣΣΔ τα πράγματα.

Αντιθέτως, για τις ΗΠΑ ήταν σαφές ότι ήταν κομβικό να μην «πέσει» η Ελλάδα, λόγω και της στρατηγικής της θέσης. Αυτό εξηγεί και το μεγάλος βάρος που έδωσαν και τον όγκο της στρατιωτικής βοήθειας αλλά και το γεγονός ότι σε γενικές γραμμές η θέση τους ήταν υπέρ μιας ανάγκης η ειρήνευση να έρθει μέσα από τη στρατιωτική ήττα του ΔΣΕ.

Το πρόβλημα με τη θεωρία της «ξενοκίνητης ανταρσίας»

Το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα προφανές και ένιωθε τμήμα ενός ευρύτερου παγκόσμιου επαναστατικού κινήματος και ως τέτοιο αντιμετώπιζε και την ΕΣΣΔ ως σημείο αναφοράς.

Αυτό εξηγεί και γιατί ζήτησε βοήθεια και ως έναν βαθμό έλαβε, βοήθεια που δεν μπορούσε να τροποποιήσει τον συσχετισμό δύναμης

Όμως, θα ήταν μεγάλη ιστορική ανακρίβεια, όποια εκτίμηση και εάν έχει κανείς για τις παρατάξεις του Εμφυλίου, να θεωρηθεί ένα κίνημα «ξενοκίνητο». Η δυναμική του Εμφυλίου Πολέμου ήταν μια δυναμική κατά βάση εσωτερική, αφορούσε τις εσωτερικές συγκρούσεις της ελληνικής κοινωνίας, με το διεθνή συσχετισμό να έχει περισσότερο ρόλο «επικαθορισμού». Η επιλογή των ελλήνων κομμουνιστών να προχωρήσουν στην ένοπλη σύγκρουση είχε πολύ περισσότερο να κάνει με το πώς αισθάνονταν ότι η αντίπαλη παράταξη επέλεγε το δρόμο της τρομοκρατίας και δεν άφηνε περιθώριο για πολιτική λύση.

Ας μην ξεχνάμε ότι για δεκαετίες η αντίληψη της «ξενοκίνητης ανταρσίας», είχε ως αποτέλεσμα αντί για διαδικασίες συμφιλίωσης να έχουμε ένα στιγματισμό ενός μεγάλου μέρους της κοινωνίας ως «αντεθνικών στοιχείων», με την παράμετρο αυτή να παίζει ρόλο σε εξαιρετικά αυταρχικές πρακτικές και να αποτελεί τη μόνιμη επωδό σε αποφάσεις που οδηγούσαν σε εκτελέσεις, φυλακές και εξορίες.