Κώστας Αξελός: Η σύγχρονη Ελλάδα δεν έχει σκέψη

Στις 4 Φεβρουαρίου 2010 απεβίωσε στο Παρίσι ο Κώστας Αξελός, φιλόσοφος και καθηγητής Φιλοσοφίας, ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους έλληνες στοχαστές.

Η εφημερίδα «Τα Νέα» είχε φιλοξενήσει σε φύλλο της που είχε κυκλοφορήσει πριν από μισό σχεδόν αιώνα, το Σάββατο 16 Ιουνίου 1973, μια αποκλειστική συνέντευξη που είχε παραχωρήσει ο σπουδαίος αυτός διανοητής στο δημοσιογράφο Γιώργο Πηλιχό.

Από αυτήν τη συνέντευξη προέρχονται τα ακόλουθα αποσπάσματα, που φανερώνουν ενδιαφέρουσες πτυχές της σκέψης και της προσωπικότητας του Αξελού:

Ερ.: Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι η φιλοσοφία, παρ’ όλα τα «κλειδιά» που επινόησε από την εποχή των ασιατών φιλοσόφων ως τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη κι από τον χριστιανισμό ως τον Καρτέσιο, τον Μαρξ και τους φιλοσόφους του καιρού μας, δεν έχει κατορθώσει ωστόσο να ανοίξει την «πόρτα» που οδηγεί στην πραγματική ελευθερία του ανθρώπου, στην ευτυχία του;

Αξελός: Σκοπός της φιλοσοφίας δεν υπήρξε ποτέ να δώσει «κλειδιά» στον άνθρωπο που θα του άνοιγαν την πόρτα που οδηγεί στην ελευθερία του, την ευτυχία του. Αντίθετα, προσπαθούσε πάντα –έστω και σχετικά δογματικά– να προβληματίσει τις μεθόδους και τις ηχηρές λέξεις: ελευθερία, ευτυχία. Ο σκοπός δε της σημερινής και της αυριανής σκέψης που μας κινητοποιεί –εμάς, τους ελάχιστους και σχεδόν άχρηστους στοχαστές– είναι να ρευστοποιήσει το Παν ως το Μηδέν (που δεν είναι απλώς ένα τίποτα).

Ερ.: Αν ούτε η φιλοσοφία θα μπορούσε να δώσει «κλειδιά», να βοηθήσει τον άνθρωπο, τότε τι θα μπορούσε να τον βοηθήσει;

Αξελός: Η σκέψη θα μπορούσε να τον βοηθήσει. Για τους άλλους, εκείνους που δεν θέλουν ή δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν τη σκέψη, δεν μένει παρά να ενταχθούν στα καθιερωμένα πλαίσια.

[…]

Ερ.: Πιστεύετε, δηλαδή, ότι δεν θα μπορέσει κάποτε ο άνθρωπος να φθάσει σε μια κοινωνία όπου δεν θα υπάρχουν διαχωρισμοί, διαφορισμοί, διακρίσεις και ομαδοποίηση των ομοίων ή όσων έχουν κοινά συμφέροντα;

Αξελός: Η ιδανική κοινωνία είναι αποκύημα του ιδεαλισμού (του ιδεαλιστικού και του υλιστικού) και σαν τέτοια δεν θα υπάρξει ποτέ. Για τους επόμενους αιώνες διαγράφεται η προοπτική μιας τεχνογραφειοκρατικής, εκμεταλλευτικής κοινωνίας, με καπιταλιστικά ή και σοσιαλιστικά χρώματα, που συγκλίνουν σε μια κοινή σημαία. Το αίτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης μάς παίζει πολλά –άτιμα– παιχνίδια. Όσο δεν το καταλαβαίνουμε αυτό, τόσο μας είναι αδύνατο να κάνουμε ένα βήμα μπρος. Και κάθε βήμα προς τα μπρος σημαίνει και ένα βήμα προς τα πίσω.

Ερ.: Υπάρχουν σήμερα εκείνοι που μιλάνε για τη χρεωκοπία του χριστιανισμού, όπως και εκείνοι που μιλάνε για τη χρεωκοπία του μαρξισμού. Σεις τι πιστεύετε σχετικά μ’ αυτές τις απόψεις;

Αξελός: Όλοι οι -ισμοί έχουν χρεωκοπήσει. Από τον πρωτογονισμό ως τον μαρξισμό. Μας μένει, όμως, ακόμα να δούμε τις προϋποθέσεις τους, τη διάρθρωσή τους, τα αποτελέσματά τους και να συντείνουμε στο δημιουργικό ξεπέρασμά τους. Μας μένει ακόμα να δούμε πως ό,τι ξεπερνιέται αφήνει ορισμένα σχεδόν άσβηστα κατάλοιπα.

Ερ.: Ποια ερμηνεία δίνετε στην τόσο αντιφατική εικόνα που, ιδίως στις μέρες μας, εμφανίζει ο άνθρωπος: από το ένα μέρος αναγνωρίζει στο πρόσωπό του την υπέρτατη αξία μέσα στον κόσμο κι απ’ την άλλη μεριά αυτοεξευτελίζεται με την επιβολή ή την αποδοχή της βίας, της στέρησης της ελευθερίας (ατομικής, πνευματικής κ.λπ.), της κοινωνικής αδικίας;

Αξελός: Ο ανθρωπισμός συμβαδίζει ακριβώς σαν τέτοιος με την αυθαίρετη τοποθέτηση του ανθρώπου στο κέντρο του κόσμου. Έτσι ξαπλώνονται όλες οι ανθρωπιστικές κατακτήσεις και, σύγχρονα, οι απάνθρωπες κτηνωδίες, που έχουν και οι δύο τον ίδιο παρονομαστή: τον παραφουσκωμένο από υπεροψία και φθόνο άνθρωπο. Μόνο ένα ξεπέρασμα αυτής της θέσης και αυτής της αυτοκατανόησης του ανθρώπου μπορεί να συντελέσει στο άνοιγμα ενός νέου ορίζοντα.

Ερ.: Δεν είναι παράδοξο, πάντως, ότι ανέκαθεν η ανθρωπότητα υπέφερε τις τυραννίες, τις κτηνωδίες, τις καταπιέσεις και την αισχρή εκμετάλλευση του ανθρώπινου μόχθου από τη μειοψηφία των «κακών» που περνάνε κατά εποχές πάνω στον πλανήτη μας; Δηλαδή, δεν είναι παράδοξο ότι οι λίγοι «κακοί» επιβάλλονται στους πολλούς «καλούς»;

Αξελός: Η διάκριση ανάμεσα στους «καλούς» και τους «κακούς» μένει σχηματική. Οι λεγόμενοι καλοί δεν κάνουν παρά να αντιπροσωπεύονται από τους λεγόμενους κακούς. Και οι δύο κατηγορίες συνταυτίζονται.

[…]

Ερ.: Θα ήθελα να σας υποβάλω ένα ακόμα «επίκαιρο» ερώτημα: Ποια νομίζετε ότι πρέπει να είναι η στάση που πρέπει να κρατάει ένας πνευματικός άνθρωπος απέναντι στα μεγάλα κοινωνικά – πολιτικά προβλήματα του καιρού του; Σήμερα ειδικότερα, ποια στάση πρέπει να κρατάει ο πνευματικός άνθρωπος – ο Σαρτρ, λόγου χάρη, υποστηρίζει ότι «στη βία πρέπει ν’ απαντάς με βία». Σεις τι πιστεύετε;

Αξελός: Η έννοια του «πνευματικού ανθρώπου» προκαλεί ένα κάποιο χαμόγελο. Ας πούμε πως ο σκεπτόμενος άνθρωπος του καιρού μας οφείλει ν’ αντιτάσσει μιαν αμείλικτη σκέψη σε ό,τι συμβαίνει, κρατώντας ανοιχτή τη δυνατότητα να μεταχειρισθεί όλα τα μέσα, αφού ξέρει πως μέσα και σκοποί μένουν προβληματικοί. Όσο για το αίνιγμα της βίας, κρύβει πολλές πτυχές και διαστάσεις.

[…]

Ερ.: Μια και θίξατε τη «σύγχρονη Ελλάδα», έχω να σας πω τούτο. Ρώτησα πρόσφατα τον Ιάννη Ξενάκη «τι είναι γι’ αυτόν η σύγχρονη Ελλάδα από την πολιτιστική άποψη» και μου απάντησε: «Κενόν και ανυπαρξία». Για σας, τι είναι η σύγχρονη Ελλάδα;

Αξελός: Η σύγχρονη Ελλάδα είναι ένα ανοιχτό πρόβλημα, του οποίου τα παράθυρα και οι πόρτες είναι κλειστές. Πολύ συχνά με διαπερνάει η υποψία: Μήπως η σύγχρονη Ελλάδα είναι η μέλλουσα τουριστική μητρόπολη της πλανητικής καπιταλο-σοσιαλιστικής κοινωνίας; Και όμως, ένας περίεργος μύθος κυκλοφορεί ακόμα υπόγεια και πάλλεται στην ατμόσφαιρα του γαλάζιου κενού. Η Ελλάδα και οι Έλληνες δεν έχουν σκέψη. Μήπως δεν τη χρειάζονται;

Ερ.: Πώς φθάσατε στο συμπέρασμα ότι η σύγχρονη Ελλάδα δεν έχει σκέψη;

Αξελός: Δεν πρόκειται για συμπέρασμα. Απλούστατα, η νεότερη Ελλάδα δεν φαίνεται να έχει ανάγκη από σκέψη. Ο Ντοστογιέφσκι είπε κάποτε για τη Ρωσία πως είναι ένα λάθος της φύσης. Ίσως με την ίδια ειρωνεία να μπορούμε να πούμε πως η νεότερη Ελλάδα είναι ένα ιστορικό λάθος.

Ερ.: Κι όμως, και σεις και ο Ξενάκης και ο Σεφέρης και ο Καζαντζάκης και ο Καβάφης, κι ένα σωρό άλλοι με ανάλογο πνευματικό ανάστημα, μέσα απ’ αυτήν τη νεότερη Ελλάδα βγήκατε…

Αξελός: Ορισμένοι Έλληνες ξεφεύγουν απ’ τα στενά πλαίσια της Ελλάδας και συνδέονται με την Ευρώπη και με την οικουμενική σκέψη, ποίηση και τέχνη.

Ερ.: Ξέρουμε πως μένετε μόνιμα στο Παρίσι και πως, πού και πού, επισκέπτεσθε την Ελλάδα. Ποιοι είναι οι λόγοι της τόσο παρατεταμένης απουσίας σας από την Ελλάδα;

Αξελός: Στα τριάντα περίπου χρόνια που λείπω, έκανα αρκετά συχνά μερικά καλοκαιρινά ταξίδια στην Ελλάδα. Δεν συνάντησα, όμως, πουθενά ένα αιματηρό ενδιαφέρον για τη δουλειά της σκέψης. Η σύγχρονη Ελλάδα φαίνεται να την αγνοεί. Ζει βυθισμένη μόνο σε μια αμεσότητα. Από κει προέρχονται επίσης και τα δεινά της.

Ερ.: Μιλήσατε για τα δεινά της Ελλάδας. Μήπως σας απασχόλησε το πρόβλημα για το πού οφείλονται αυτά τα δεινά του τόπου μας;

Αξελός: Τα δεινά της Ελλάδας οφείλονται τόσο σε μιαν έλλειψη βασικής σκέψης όσο και σε ορισμένους ιστορικούς και κοινωνικούς παράγοντες.

[…]

Ερ.: Ποιο νομίζετε ότι είναι το χειρότερο πράγμα για τον άνθρωπο;

Αξελός: Το να ζει σαν ερπετό επάνω στην επιφάνεια του πλανήτη και να δέχεται παθητικά όλα τα πλήγματα, αντί ν’ ανοίγεται στην πλάνη.

Ερ.: Σας τρομάζει η ιδέα του θανάτου; Τι είναι για σας ο θάνατος;

Αξελός: Ο θάνατος είναι ο καλύτερος φίλος και, σύγχρονα, ο χειρότερος εχθρός. Χωρίς τρόμο, αλλά με φόβο και με μεγάλη συμπάθεια τον βλέπω να πλησιάζει.