Η άλλη Ουκρανία – Η πολιτιστική δημιουργία μιας… άγνωστης χώρας

Πέρα από εστία έντασης στην ευρύτερη περιοχή η Ουκρανία ποτέ δεν σταμάτησε να αποτελεί πεδίο έντονης πολιτιστικής δημιουργίας, ειδικά στον χώρο του κινηματογράφου, αλλά και στην ποίηση και το μυθιστόρημα, ενσωματώνοντας τις εμπειρίες της σοβιετικής και μετασοβιετικής περιόδου. Το υπενθυμίζει και η συνέντευξη του Γιάννη Ζουμπουλάκη με τον σημαντικό σκηνοθέτη Σεργκέι Λόζνιτσα.

«Το να κινηματογραφήσω με εντυπωσιακό τρόπο σκηνές πολέμου ουδόλως με ενδιαφέρει» έλεγε πριν από αρκετά χρόνια στο φεστιβάλ των Καννών ο ουκρανός σκηνοθέτης Σεργκέι Λόζνιτσα. «Αντιθέτως, βρίσκω μεγαλύτερο ενδιαφέρον στο να σκηνοθετήσω μια ιστορία που θα μιλά για τον πόλεμο χωρίς να αναφέρεται σε πολεμικές δραστηριότητες».

Η ταινία που στάθηκε αφορμή για αυτές τις δηλώσεις στην πρώτη συνάντησή μου με τον πιο γνωστό, εκτός ουκρανικών συνόρων, ουκρανό σκηνοθέτη στον κόσμο ήταν το «Πρόσωπο της ομίχλης» («V tumane», 2012), όπου πράγματι ο χαρακτήρας των τριών κεντρικών ηρώων της ιστορίας είναι το στοιχείο εκείνο που περισσότερο από κάθε τι μας ενδιαφέρει: τρεις Ρώσοι στο δυτικό μέτωπο της Σοβιετικής Ενωσης εν έτει 1942. Ενας «άγιος» (Βλαντίμιρ Σβίρσκι) ο οποίος δέχεται αδιαμαρτύρητα την απόφαση να εκτελεστεί ως συνεργάτης των Γερμανών, παρότι στην πραγματικότητα είναι αθώος, ένας άντρας ζωσμένος από αμφιβολίες για την αποτρόπαια πράξη που πρόκειται να κάνει (Βλαντ Αμπάσιν) και ένας απατεώνας (Σεργκέι Κολέσοφ).

Αυτοί οι τρεις άντρες θα βρεθούν για μερικές μέρες στο ρωσικό ύπαιθρο και ενώ δίπλα τους ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος μαίνεται, ο Λόζνιτσα μέσα από τις ιστορίες τους θα πει πολύ περισσότερα για τον πόλεμο, χωρίς στην ουσία να τον δείξει. «Με ενδιαφέρουν οι συνθήκες κάτω από τις οποίες οι άνθρωποι καταλήγουν στην πρώτη γραμμή του πολέμου» είπε. «Και αυτές οι συνθήκες μπορούν να βρεθούν μόνο στη ρουτίνα της καθημερινής ζωής».

Ο Σεργκέι Λόζνιτσα γεννήθηκε στο Μπαρνοβίτσι τον Σεπτέμβριο του 1964 και μεγάλωσε στο Κίεβο. Το 1987 αποφοίτησε από το Πολυτεχνείο της ίδιας πόλης με πτυχίο μαθηματικού και από το 1987 ως το 1991 εργάστηκε ως επιστήμονας στο Ινστιτούτο Κυβερνητικής του Κιέβου με ειδικότητα στην έρευνα τεχνητής νοημοσύνης. Εργάστηκε επίσης ως μεταφραστής από τα ιαπωνικά.

Ομως το σινεμά ήταν πάντα η κρυφή αγάπη του Λόζνιτσα. Το 1997 αποφοίτησε από το Κρατικό Ινστιτούτο Κινηματογραφίας της Ρωσίας (VGIK) στη Μόσχα, έχοντας σπουδάσει κινηματογράφο και από τότε ασχολείται αποκλειστικά με το σινεμά υπογράφοντας σπουδαία ντοκιμαντέρ παράλληλα με τις ταινίες μυθοπλασίας του. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων 25 χρόνων, μαζί με τις μικρού μήκους η φιλμογραφία του φτάνει τους 32 τίτλους, οι περισσότερες από τις οποίες έχουν παρουσιαστεί με επιτυχία στα μεγάλα διεθνή φεστιβάλ.

Το σενάριο της ταινίας «Το πρόσωπο στην ομίχλη» είναι βασισμένο στο μυθιστόρημα του όχι και τόσο γνωστού στην Ελλάδα ρώσου συγγραφέα Βασίλι Μπίκοφ και σβήνει τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στον ηρωισμό και την προδοσία, ανάμεσα στην έχθρα και τη φιλία. Υποκλίνεται ταπεινά στο μυστήριο και την περιπλοκότητα της ανθρώπινης φύσης.

«Για ποιον λόγο να γυρίσεις σήμερα μια ταινία για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο;» αναρωτιόταν ο Σεργκέι Λόζνιτσα σε εκείνη τη συνάντηση. «Κατά τη διάρκεια του σοβιετικού καθεστώτος και λόγω συγκεκριμένων συνθηκών, οι καλλιτέχνες είχαν πολύ περιορισμένες ευκαιρίες να αναλογιστούν τα γεγονότα που έλαβαν χώρα στα τραγικά εκείνα χρόνια του πολέμου. Το ίδιο θα έλεγα ότι συνέβη στη μετα-σοβιετική περίοδο. Και όμως τα τραγικά γεγονότα που συνέβησαν πρέπει να παρουσιάζονται, να μην ξεχνιούνται, πρέπει να μας ωθούν σε σκέψεις και να αναλύονται. Θεωρώ καθήκον μου να κοιτάζω πίσω και κατά συνέπεια μπροστά».

Δύο χρόνια αργότερα, το 2014, και πάλι στις Κάννες, η Ρωσία είχε γίνει το «θέμα» του φεστιβάλ. Διάφοροι σκηνοθέτες παρουσίασαν δημιουργίες βγαλμένες μέσα από τα σπλάχνα της σύγχρονης ρωσικής Ιστορίας για να θυμίσουν στον θεατή με τις δικές τους ιστορίες τα τεράστια προβλήματα που εκείνη την εποχή επικρατούσαν στη Ρωσία. Ενας από αυτούς ήταν ο Σεργκέι Λόζνιτσα, ο οποίος τον Δεκέμβριο του 2013 αποφάσισε να κινηματογραφήσει τα τότε συνταρακτικά γεγονότα που συνέβαιναν στο Κίεβο.

Ετσι προέκυψε το ντοκιμαντέρ «Maidan» που προβλήθηκε εκτός συναγωνισμού και φυσικά καταχειροκροτήθηκε. Με τον ανήσυχο φακό του ο σκηνοθέτης κατέγραψε βήμα-βήμα την κλιμάκωση της επανάστασης στην Ουκρανία – από τις φιλειρηνικές διαδηλώσεις εκατομμυρίων στην πλατεία Maidan του Κιέβου μέχρι τις αιματηρές μάχες ανάμεσα στους διαδηλωτές και την αστυνομία που ακολούθησαν.

«Οταν πήγα τον Δεκέμβριο του 2013 στο Κίεβο, ένιωσα μια πρωτοφανή αλληλεγγύη και συντροφικότητα» είχε αναφέρει τότε ο Λόζνιτσα στη δεύτερη συνάντησή μας. «Κίνδυνος υπήρχε, όμως υπήρχε επίσης γέλιο και χιούμορ. Ολα άλλαξαν στα μέσα του Ιανουαρίου. Η γιορτή δεν ήταν πια γιορτή, η ειρηνική διαμαρτυρία εναντίον ενός διεφθαρμένου προέδρου είχε δώσει τη θέση της σε έναν αιματηρό αγώνα εναντίον μιας νοσηρής δικτατορίας…». Ο Σ. Λόζνιτσα έχει πάθος με την Ιστορία της Ρωσία και αυτό φάνηκε και πάλι το 2018 όταν στο φεστιβάλ Βενετίας παίχθηκε ένα άλλο ντοκιμαντέρ του, η «Δίκη» (Process). Εδώ ο  Λόζνιτσα κατάφερε να ανασύρει σπανιότατο οπτικοακουστικό υλικό με ιστορικά επίκαιρα και να παρουσιάσει δημοσίως (και για πρώτη φορά) μία από τις πρώτες δίκες που ενορχήστρωσε ο Ιωσήφ Στάλιν, στην οποία εισαγγελείς, μάρτυρες, κατηγορούμενοι και δικαστές ψεύδονται στο κοινό και στον ίδιο τους τον εαυτό.

Για τον Σεργκέι Λόζνιτσα άλλωστε «πολλά από τα πράγματα που συμβαίνουν σήμερα αποτελούν ήδη κομμάτι της Ιστορίας, μόνο που δεν μπορούμε να το συνειδητοποιήσουμε, αφού δεν μπορούμε να αποστασιοποιηθούμε από το παρόν». Συχνά οι απόψεις του διακρίνονται από μια τάση απαισιοδοξίας («μου φαίνεται ότι έχει έρθει η ώρα για να μιλήσουμε για την κατάρρευση του ανθρωπισμού»), αλλά σε καμία περίπτωση ο Λόζνιτσα δεν πιστεύει ότι ο διδακτισμός ανήκει στην τέχνη.

«Η τέχνη δεν έχει το δικαίωμα να κάνει κήρυγμα, ουδείς μπορεί να διδάξει κανέναν, ουδείς έχει το δικαίωμα να το κάνει. Η τέχνη δεν καλυτερεύει τους ανθρώπους ούτε τους κάνει αγνότερους. Δίνει απλώς τη δική της ερμηνεία».