Μανόλης Ανδρόνικος: Η ανθρώπινη μοίρα

[…] Για να συλλάβουμε σε μια συγκεκριμένη μορφή το περιεχόμενο που έκλειναν για τον Έλληνα οι έννοιες «ύβρις» και «νέμεσις», το καλύτερο είναι να καταφύγουμε σ’ έναν από τους πιο γνωστούς ελληνικούς μύθους, που καταξιώθηκε και από την τραγωδία και από τις εικαστικές τέχνες. Η κόρη του Ταντάλου, η Νιόβη, είχε εφτά γιους και εφτά θυγατέρες· η περηφάνειά της για μια τόσο λαμπρή γέννα την οδήγησε στην «ύβρη» να συγκρίνη τον εαυτό της με τη Λητώ και καταφρονετικά να πη πως εκείνη είχε μόνον ένα γιο, τον Απόλλωνα, και μία κόρη, την Άρτεμη. Η νέμεση έφτασε γρήγορη: ο γιος και η κόρη της Λητώς τόξεψαν και σκότωσαν όλα τα παιδιά της Νιόβης και την ίδια. Ότι αυτό δεν το λογάριαζαν οι Έλληνες ως μιαν ακαταλόγιστη και ζηλόφθονη εκδίκηση των θεών, αλλά ως την αποκατάσταση του κοσμικού νόμου, μια θεϊκή, απαραίτητη δικαιοσύνη, το μαρτυρεί το γεγονός ότι αυτήν ακριβώς την ιστορία εικόνισε ο Φειδίας στο υποπόδιο του φημισμένου χρυσελεφάντινου Δία του στην Ολυμπία. Εκεί μπορούσε να δη ο Έλληνας, με τη συναρπαστική αφήγηση της τέχνης, τη θέληση των θεών να τιμωρήσουν τον υβριστή άνθρωπο. Με τα ανθρώπινα μέτρα η τιμωρία είναι σκληρή και απάνθρωπη, οι θεοί ανελέητοι· αλλά το μέτρο των θεών είναι άλλο, γιατί πειθαρχεί, όπως θα μας πη στον περίφημο εσχατολογικό μύθο της «Πολιτείας» ο Πλάτων, στην Ανάγκη, σ’ αυτή τη θεότητα που υπερβαίνει και την εξουσία των ίδιων των θεών και ρυθμίζει τον κόσμο μέσα στους αιώνες.

Όμως ο μύθος της Νιόβης κινδυνεύει πάντα να μας δείξη μιαν όψη κάπως εξωτερική αυτού που τρόμαζαν οι Έλληνες όταν το ονόμαζαν «ύβρι». Σ’ αυτόν είναι δεμένη μια προσωπική προσβολή του θεού και η αποκατάσταση του νόμου επέρχεται ως έκφραση του τραυματισμένου γοήτρου του ίδιου του θεού. Υπάρχει όμως ένας άλλος μύθος, όπου πολύ πιο βαθιά κρύβεται η απαίτηση του θεού να σταθή ο άνθρωπος μέσα στα ανθρώπινα όρια. Ένας μύθος που κλείνει τόσο πολύ την ελληνική αντίληψη για τον κόσμο και την ανθρώπινη ζωή, ώστε θ’ άξιζε να την αναλύση κανείς σε όλα του τα σημεία. Ωστόσο ο χώρος μας υποχρεώνει απλώς να τον αναφέρουμε και να επισημάνουμε το καίριο στοιχείο του που αναφέρεται απλώς στην ανθρώπινη ύβρη.

Πρόκειται για τον μύθο του Ιππόλυτου. Με τις δικές μας αντιλήψεις ο Ιππόλυτος είναι ο αγνός και ωραίος νέος που προκαλεί τον ερωτικό πόθο της μητριάς του, της Φαίδρας, με αποτέλεσμα, όταν τον αποκρούει, να προκληθή η οικογενειακή τραγωδία που ξέρουμε. Δεν αντίκρυζε όμως έτσι την ιστορία τούτη ο αρχαίος Έλληνας. Ο Ιππόλυτος είναι ο αίτιος όλης αυτής της τραγωδίας και αυτός πρέπει να πληρώση την «ύβρι» του. Γιατί ο ωραίος αυτός νέος αποφάσισε να υπερβή τα ανθρώπινα όρια, να περιφρονήση την Αφροδίτη, να ακολουθήση έναν δρόμο που εμείς τον θαυμάζουμε και μας συγκινεί, που όμως, για τον αρχαίο Έλληνα, δεν είναι δρόμος ανθρώπινος. Ο νέος άνθρωπος δεν μπορεί ατιμωρητί να περιφρονήση μια θεά, με άλλα λόγια δεν έχει το δικαίωμα να καταπατήση την ανθρώπινη φύση που τον καλεί να χαρή τον έρωτα, να σεβαστή μια θεϊκή επιταγή που έχει δοθή στον άνθρωπο. Αν το κάνη αυτό «υπερφρονεί», «υβρίζει» την «θεάν», αλαζονικά στέκεται πάνω από τα ανθρώπινα μέτρα, που είναι αυτά ακριβώς που συνέχουν τον κόσμο, όπως τον όρισαν οι θεοί, αυτοί που μπορούν και ξέρουν να μας επαναφέρουν στην ανθρώπινη τάξη. Ο «υβριστής» θα τιμωρηθή και η τιμωρία των θεών είναι πάντα τέλεια και απόλυτη, χωρίς συμβιβασμούς και ελεημοσύνες. Ο Ιππόλυτος θα κατανοήση τελικά πως δεν είναι ο άνθρωπος το μέτρο των πραγμάτων, αλλά πως οφείλει να πορευθή μέσα στα όρια που του όρισε η μοίρα του, η ανθρώπινη μοίρα, που είναι τέκνο της Ανάγκης. Αν δεν το κάνη αυτό τότε πού θα οδηγούνταν ο κόσμος;

Πόσο μακριά από μας βρίσκεται μια τέτοια στάση, δεν είναι δύσκολο να το καταλάβουμε. Αλλά η «σοφία» αυτή των αρχαίων Ελλήνων, που κατάλαβαν πως αν είναι να ζήση ο άνθρωπος σωστά επάνω σ’ αυτή τη γη, το πρώτο που έχει να κάνη είναι να υποταχθή στην Ανάγκη, που θα πη στην ανθρώπινη φύση του, και να αγωνισθή να την τελειοποιήση, να την ολοκληρώση, αλλά όχι να την αρνηθή ή να την περιφρονήση, αυτή η σοφία δεν είναι κάτι που εύκολα και ατιμώρητα μπορούμε να αρνηθούμε. Αν σκύψουμε σ’ αυτές τις απλές αλήθειες κάτι ακόμη μπορούμε να μάθουμε και να κερδίσουμε.

*Αποσπάσματα από άρθρο του αειμνήστου Μανόλη Ανδρόνικου, που είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Πέμπτη 8 Απριλίου 1971. Η επιφυλλίδα του Ανδρόνικου έφερε τον τίτλο «Ύβρις και νέμεσις».