Ουκρανία: Αλήθειες και μύθοι για την κρίση

Σε κάθε σύγκρουση, η πληροφορία γίνεται όπλο. Η κλιμάκωση της έντασης μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας – και οι επιπτώσεις στο ΝΑΤΟ, τις ΗΠΑ και την ΕΕ – συνοδεύτηκε από έναν πόλεμο ειδήσεων στον οποίο αναμειγνύονται ψέματα, μισές αλήθειες και ενδιαφέρουσες ερμηνείες. Σε ένα οικοσύστημα όπου αφθονούν η παραπληροφόρηση και η προπαγάνδα, ας δούμε κάποια από τα ζητήματα αυτά.

1 Το ΝΑΤΟ έχει δεσμευτεί στη Μόσχα να μην επεκταθεί προς τα ανατολικά

ΜΥΘΟΣ

Το ΝΑΤΟ δεν κατέληξε ποτέ σε συμβιβασμό με τη Μόσχα σχετικά με τα εδαφικά όρια της Συμμαχίας και από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου διατηρεί το δικαίωμα να δεχτεί οποιαδήποτε χώρα πληροί τις προϋποθέσεις. Ωστόσο, οι δυτικοί σύμμαχοι αναγνώριζαν πάντα την ειδική περίπτωση της Ουκρανίας.

Κανένα από τα κείμενα που διαμόρφωσαν την ευρωπαϊκή ασφάλεια μετά τον Ψυχρό Πόλεμο δεν περιείχε την ιδέα του περιορισμού της ανάπτυξης του ΝΑΤΟ ή του περιορισμού της δυνατότητας ένταξης ορισμένων χωρών. Το αντίθετο μάλιστα. Η Τελική Πράξη του Ελσίνκι (1975), που εξακολουθεί να υπογράφεται από την ΕΣΣΔ, αναγνωρίζει σε όλες τις χώρες «το δικαίωμα να ανήκουν ή να μην ανήκουν σε διεθνείς οργανισμούς».  Μετά την κατάρρευση του Τείχους του Βερολίνου, η Χάρτα του Παρισιού (1990), που επίσης υπογράφηκε από τη Μόσχα, κατοχυρώνει «την ελευθερία των κρατών να επιλέγουν τις δικές τους ρυθμίσεις ασφαλείας». Και το 1997, η ιδρυτική πράξη της σχέσης μεταξύ ΝΑΤΟ και Ρωσίας αναφέρει ρητά ότι και τα δύο μέρη «θα επιδιώξουν την ευρύτερη συνεργασία μεταξύ των κρατών – μελών του ΟΑΣΕ με στόχο τη δημιουργία ενός κοινού χώρου ασφάλειας και σταθερότητας στην Ευρώπη, χωρίς διχασμό, γραμμές ή σφαίρες επιρροής που περιορίζουν την κυριαρχία οποιουδήποτε κράτους».

2 Η Ουκρανία είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση στο πρώην σοβιετικό μπλοκ

ΑΛΗΘΕΙΑ

Οι δυτικοί σύμμαχοι αναγνώριζαν ανέκαθεν την ειδική περίπτωση της Ουκρανίας, τόσο λόγω του μεγέθους της, των στενών οικονομικών και ιστορικών της δεσμών με τη Ρωσία, όσο και λόγω των πυρηνικών της. Μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ, η Ουκρανία έγινε η τρίτη χώρα με το μεγαλύτερο πυρηνικό οπλοστάσιο στον κόσμο χάρη στα όπλα που κληρονόμησε από τη Μόσχα. Το Κίεβο συμφώνησε το 1994 να εγκαταλείψει όλα τα πυρηνικά όπλα με αντάλλαγμα τη δέσμευση της Ρωσίας, των ΗΠΑ και του Ηνωμένου Βασιλείου να «σεβαστούν την ανεξαρτησία, την κυριαρχία και τα υπάρχοντα σύνορα της Ουκρανίας», σύμφωνα με μνημόνιο που υπέγραψαν οι τέσσερις χώρες.

Επιπλέον, μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ, η Δύση ξεκίνησε μια διαφοροποιημένη σχέση με το Κίεβο σε σχέση με άλλες χώρες του σοβιετικού μπλοκ που καλούνταν να ενσωματωθούν γρήγορα στην Ατλαντική Συμμαχία. Ηδη το 1995, στην πρώτη δημόσια μελέτη του ΝΑΤΟ για τη διεύρυνσή του προς τα ανατολικά, μόνο η Ουκρανία και η Ρωσία αναφέρονταν ως οι δύο χώρες με τις οποίες θα πρέπει να ενισχυθούν οι σχέσεις, αλλά με ιδιαίτερο τρόπο.

3 Η Δύση έχει προκαλέσει τη Μόσχα τα τελευταία χρόνια

ΑΛΗΘΕΙΑ εν μέρει

Η εύθραυστη ισορροπία μετά τον Ψυχρό Πόλεμο διαλύθηκε στις αρχές αυτού του αιώνα, όταν η Ουκρανία και άλλες χώρες στη ρωσική τροχιά άρχισαν να απομακρύνονται από τη Μόσχα για να πλησιάσουν τις Βρυξέλλες αναζητώντας όχι τόσο την ασφάλεια που πρόσφερε το ΝΑΤΟ, όσο κυρίως την ευημερία που υπόσχεται η ΕΕ. Οι Δυτικοί έκαναν δύο κινήσεις που ενθάρρυναν αυτή την τάση και προκάλεσαν την αντίδραση του ρώσου προέδρου Βλαντίμιρ Πούτιν, σημειώνει η «El Pais»: στη σύνοδο κορυφής του ΝΑΤΟ τον Απρίλιο του 2008 στο Βουκουρέστι, ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ Τζορτζ Μπους επέμεινε, παρά τις ευρωπαϊκές αντιρρήσεις, να δώσει μια προοπτική ένταξης στη Βορειοατλαντική Συμμαχία στην Ουκρανία και τη Γεωργία. Ακολούθησε η έναρξη της λεγόμενης ανατολικής εταιρικής σχέσης της ΕΕ το 2009 για την ενίσχυση των εμπορικών δεσμών με την Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν, τη Λευκορωσία, τη Γεωργία, τη Μολδαβία και την Ουκρανία.

Η απάντηση του Πούτιν δεν άργησε να έρθει. Στις 8 Αυγούστου 2008, την ίδια μέρα που όλος ο κόσμος παρακολουθούσε την έναρξη των Ολυμπιακών Αγώνων στο Πεκίνο, η Ρωσία εισέβαλε σε τμήμα της Γεωργίας – 13 χρόνια αργότερα τα ρωσικά στρατεύματα εξακολουθούν να βρίσκονται σε μια χώρα όπου ανά πάσα στιγμή μπορούν να ξεσπάσουν συγκρούσεις, λόγω της έντασης με τις περιοχές που έχουν ανακηρύξει την αυτονομία τους, την Αμπχαζία και τη Νότια Οσετία.

Το Κρεμλίνο έχει επαναλάβει παρόμοια τακτική σε όλες σχεδόν τις χώρες που εντάχθηκαν στην ανατολική εταιρική σχέση της ΕΕ. «Το 2021, πέντε από τις έξι χώρες της εταιρικής σχέσης εξακολουθούσαν να αντιμετωπίζουν παρατεταμένες συγκρούσεις στα εδάφη τους, οι οποίες εμπλέκουν τη Ρωσία σε διάφορους βαθμούς», σημειώνουν οι καθηγητές Τρέισι Γκέρμαν και Αντρίι Τιούσκα σε μια μελέτη για την ασφάλεια στην ανατολική πλευρά της ΕΕ που τους ανέθεσε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.

Η πίεση του Πούτιν οδήγησε σε στρατιωτικοποίηση ολόκληρης της περιοχής, σε σημείο που τέσσερις από τις έξι χώρες με φιλευρωπαϊκό προσανατολισμό κατατάσσονται μεταξύ εκείνων με τις υψηλότερες αμυντικές δαπάνες στον κόσμο σε αναλογία με τον πληθυσμό τους, σύμφωνα με τη μελέτη. Στην Αρμενία και στο Αζερμπαϊτζάν οι στρατιωτικές δαπάνες το 2019 ξεπέρασαν το 4% του ετήσιου ΑΕΠ, ενώ στην Ουκρανία ήταν κοντά στο 3,5% και συνέχισαν να αυξάνονται.

4 Παίζει και το πετρέλαιο τον ρόλο του

ΑΛΗΘΕΙΑ

Οι τιμές του πετρελαίου και του φυσικού αερίου έφθασαν κοντά στα ρεκόρ τους. Οι πετρελαιοπαραγωγικές χώρες, μεταξύ των οποίων και η Ρωσία, είχαν πληγεί τα προηγούμενα χρόνια καθώς οι τιμές κυμαίνονταν σε σχετικά χαμηλά επίπεδα. Ιστορικά άλλωστε είναι στενή η σχέση μεταξύ της ανόδου της τιμής και της πρόθεσης της Μόσχας να δράσει πέραν των συνόρων της. Αυτό συνέβη και τον Αύγουστο του 2008 στον πόλεμο με τη Γεωργία και τον Φεβρουάριο του 2014 με την κατάκτηση της Κριμαίας. Οπως εξηγεί ο Μπομπ Μακνάλι, που είχε διατελέσει σύμβουλος για ενεργειακά θέματα του προέδρου Τζορτζ Μπους, «οι υψηλές τιμές πετρελαίου μαζί με άλλα μέτρα που έχει λάβει η Μόσχα για να προστατεύσει το χρηματοπιστωτικό της σύστημα από κυρώσεις θα τη βοηθήσουν να αντέξει».

Η Μόσχα δεν είναι η μόνη που επωφελείται. Ο Οργανισμός Πετρελαιοεξαγωγικών Χωρών και οι σύμμαχοί του εξακολουθούν να έχουν τη δυνατότητα να σταθεροποιήσουν τις παγκόσμιες τιμές του πετρελαίου εάν ενεργήσουν συντονισμένα. Ομως, δύο φορές πρόσφατα, το 2016 και το 2020, δεν μπόρεσαν να συμφωνήσουν και οι τιμές του πετρελαίου κατρακύλησαν. Τώρα συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο.

5 Η Ουκρανία είναι ναζιστικό καθεστώς

ΜΥΘΟΣ

Αυτή η ρητορική έχει την προέλευσή της στον ρόλο που είχαν ακροδεξιές ομάδες και άτομα με ανοιχτά ναζιστική ιδεολογία στα πολιτικά τάγματα και ταξιαρχίες που πολέμησαν στις πρώτες μέρες του πολέμου του Ντονμπάς (όπου πολέμησαν, για παράδειγμα, δίπλα σε μουσουλμανικά τάγματα της Τσετσενίας) και στις ταραχές που σημειώθηκαν κατά τις αντικυβερνητικές διαδηλώσεις στην κεντρική πλατεία του Κιέβου, Μαϊντάν. Ωστόσο, σε αντίθεση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, η Ακροδεξιά επί του παρόντος στερείται κοινοβουλευτικής εκπροσώπησης στην Ουκρανία. Αυτή η ρητορική από το Κρεμλίνο αγνοεί το γεγονός ότι ορισμένοι υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι και προσωπικότητες με μεγάλη επιρροή στη χώρα είναι Εβραίοι, συμπεριλαμβανομένου του προέδρου Βολοντίμιρ Ζελένσκι.

6 Στο Ντονμπάς δεν υπάρχει σύγκρουση με τη Ρωσία, αλλά εσωτερικός ουκρανικός πόλεμος

ΜΥΘΟΣ

Η Μόσχα υποστηρίζει ότι στο Ντονέτσκ και στο Λουγκάνσκ, στην Ανατολική Ουκρανία, διεξάγεται «εμφύλιος», προκειμένου να κρύψει τον ρόλο της και να διαπραγματευτεί απευθείας το Κίεβο με τους αυτονομιστές ηγέτες, κάτι που η ουκρανική κυβέρνηση απορρίπτει, επειδή τους θεωρεί μαριονέτες του Κρεμλίνου. Οι πρωταγωνιστές της αυτονομιστικής εξέγερσης του 2014 που τροφοδοτήθηκε από το Κρεμλίνο στην Ανατολική Ουκρανία υπαινίσσονται τον παρασκηνιακό ρόλο της Μόσχας σε βιβλία και συνεντεύξεις όλα αυτά τα χρόνια. Μετά τη φυγή του φιλορώσου πρώην προέδρου της Ουκρανίας Βίκτορ Γιανουκόβιτς και την παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας τον Μάρτιο του 2014, σημειώθηκε μια σειρά διαδηλώσεων στην περιοχή. Εχει καταγραφεί ότι οι αυτονομιστές στην Ανατολική Ουκρανία κατέλαβαν κυβερνητικά κτίρια μόνο αφότου μίλησαν με τον Σεργκέι Γκλάζιεφ, τότε σύμβουλο του Πούτιν. Διάφορες αναφορές τεκμηριώνουν τις αποστολές ρωσικών όπλων στο Ντονέτσκ και το Λουγκάνσκ.