Συμφωνία Λονδίνου: Η γέννηση του ανεξάρτητου κυπριακού κράτους μέσα σε ένα βρετανικό νοσοκομείο

Το πρωτοσέλιδο της εφημερίδας «Το Βήμα» ακριβώς πριν από 63 χρόνια, στις 20 Φεβρουαρίου 1959, ήταν αφιερωμένο στις σπουδαίες εξελίξεις που είχαν σημειωθεί την προηγουμένη στο Λονδίνο αναφορικά με το Κυπριακό Zήτημα.

Το κύριο άρθρο της εφημερίδας έφερε τον τίτλο «Υπεγράφη χθες εις το Λονδίνον πενταμερής συμφωνία διά την Κύπρον», ενώ σε μια «ραδιοφωτογραφία διαβιβασθείσα αποκλειστικώς διά το Βήμα», που κατελάμβανε το μέσον του πρωτοσέλιδου, εικονιζόταν ο τότε έλληνας πρωθυπουργός, Κωνσταντίνος Καραμανλής, να ανταλλάσσει χειραψία με τον τότε βρετανό πρωθυπουργό, Χάρολντ Μακμίλαν.

Με την εν λόγω συμφωνία, υπογράμμιζε «Το Βήμα» της 20ής Φεβρουαρίου 1959, ανοιγόταν ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία της Μεγαλονήσου.

«Μετά μακράς και επιπόνους προσπαθείας», αναφερόταν στη σχετική ανταπόκριση από το Λονδίνο τη 19η Φεβρουαρίου, «επήλθε χθες συμφωνία επί του Κυπριακού. Η Πενταμερής Διάσκεψις ετερματίσθη ολίγον προ της 17ης ώρας (Γκρήνουιτς) τής σήμερον, αφού κατά την τελευταίαν εν ολομελεία συνεδρίασίν της εμονογραφήθη συμφωνία διά της οποίας εγκαθιδρύεται ανεξάρτητος Δημοκρατία της Κύπρου. Εξερχόμενος πρώτος της αιθούσης των συνεδριάσεων, ο Τούρκος υπουργός των Εξωτερικών κ. Ζορλού εδήλωσεν: «Οι κ.κ. Μακμίλλαν, Καραμανλής και όλοι οι άλλοι υπέγραψαν. Τα πάντα έληξαν». Ο κ. Ζορλού, αφού διηυκρίνισεν ότι την συμφωνίαν εμονογράφησεν, επίσης, και ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος, ο οποίος μέχρι της πρωίας σήμερον εξηκολούθει προβάλλων αντιρρήσεις, ανεχώρησεν αμέσως κατόπιν διά το Νοσοκομείον του Λονδίνου, όπου νοσηλεύεται ο Τούρκος πρωθυπουργός κ. Μεντερές».

Εκπρόσωπος του βρετανικού υπουργείου Εξωτερικών (Φόρεϊν Όφις) δήλωσε ότι «η Διάσκεψις διά το Κυπριακόν εστέφθη υπό επιτυχίας και ετερματίσθη διά συμφωνίας», ενώ πρόσθεσε ότι «κατά την διάρκειαν της Διασκέψεως επεκράτησε πνεύμα στενής συνεργασίας».

Από τη δική του πλευρά, ο τότε έλληνας υπουργός Εξωτερικών, Ευάγγελος Αβέρωφ, εμφανίστηκε σύμφωνα με το σχετικό ρεπορτάζ απολύτως ικανοποιημένος από την όλη εξέλιξη. «Πρόκειται περί συμφωνίας 100%» δήλωσε χαρακτηριστικά ο έλληνας ΥΠΕΞ, ο οποίος μάλιστα έσπευσε να χαρακτηρίσει τη συμφωνία εξαίρετη.

Ακολούθως, σύμφωνα πάντα με την ανταπόκριση από το Λονδίνο, «οι κ.κ. Μακμίλλαν και Καραμανλής μετέβησαν εις το Νοσοκομείον του Λονδίνου, όπου έφθασεν επίσης και ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος, προκειμένου την μονογραφείσαν ήδη συμφωνίαν να υπογράψη και ο Τούρκος πρωθυπουργός κ. Μεντερές. Κατά την στιγμήν της υπογραφής ο κ. Μεντερές περιεστοιχίζετο υπό των κ.κ. Μακμίλλαν και Καραμανλή, του Τούρκου υπουργού των Εξωτερικών κ. Ζορλού, του εν Λονδίνω πρεσβευτού της Τουρκίας κ. Μπιργκί και του Έλληνος πρεσβευτού κ. Σεφεριάδη. Η ιστορική τελετή διεξήχθη εις τινά αίθουσαν του νοσοκομείου, με λευκούς τοίχους και με μίαν κλίνην, μίαν τράπεζαν και εν απλούν κάθισμα. Η τελετή διήρκεσεν εν όλω οκτώ λεπτά. Η τουρκική αντιπροσωπεία κατέστησε γνωστόν ότι θα αναχωρήση εκ Λονδίνου κατά πάσαν πιθανότητα εντός της Κυριακής».

Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος, που είχε αναχωρήσει τελευταίος από το κτίριο όπου είχε υπογραφεί η συμφωνία (το περίφημο Lancaster House), δήλωσε προς τους δημοσιογράφους που τον ανέμεναν τα εξής: «Αισθάνομαι λίαν ευτυχής διά την υπογραφήν της συμφωνίας. Μετά μερικάς ημέρας επιστρέφω εις Κύπρον».

Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, στις δικές του δηλώσεις προς τους αντιπροσώπους του Τύπου, υπογράμμισε ότι ήταν βέβαιος πως ο μόνος νικητής στις διεξαχθείσες διαπραγματεύσεις ήταν ο λαός της Κύπρου. «Η κυριωτέρα ισχύς της συμφωνίας έγκειται εις την συνεργασίαν των Ελλήνων και Τούρκων της Κύπρου, καθώς και της Ελλάδος και της Τουρκίας, που θα ενισχύση το οικοδόμημα, τα θεμέλια του οποίου ετέθησαν υπό του Βενιζέλου και του Ατατούρκ. Βαθεία είναι η πεποίθησίς μου ότι η επιτευχθείσα υπό της Διασκέψεως λύσις είναι η καλυτέρα δυνατή, και τούτο διότι εξασφαλίζει την ελευθερίαν διά τον λαόν της Κύπρου και ανοίγει την οδόν προς μεγάλην ευημερίαν διά την νήσον».

Η Συμφωνία του Λονδίνου

Μετά τη μονογραφή των συμφωνηθέντων στη Ζυρίχη από τους πρωθυπουργούς της Ελλάδας και της Τουρκίας, Κωνσταντίνο Καραμανλή και Αντνάν Μεντερές, στις 11 Φεβρουαρίου 1959, ακολούθησε διάσκεψη των ενδιαφερομένων μερών στο Λονδίνο, όπου προσκλήθηκαν επίσης ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος και ο ηγέτης των Τουρκοκυπρίων, Φαζίλ Κουτσιούκ.

Ο Μακάριος είχε κάνει κατ’ αρχήν δεκτές τις βασικές διατάξεις του Συντάγματος που προέβλεπε η Συμφωνία της Ζυρίχης, αλλά είχε εκφράσει την επιθυμία να συζητήσει κάποια σημεία των κειμένων της Ζυρίχης με τον Φαζίλ Κουτσιούκ, έστω και στο περιθώριο της διάσκεψης.

Στο πλαίσιο της διάσκεψης του Λονδίνου, που άρχισε στις 17 Φεβρουαρίου 1959, η Μεγάλη Βρετανία αποδέχτηκε τα συμφωνηθέντα στη Ζυρίχη υπό τον όρο ότι θα διατηρούσε πλήρως την κυριαρχία της στις δύο στρατιωτικές βάσεις του Ακρωτηρίου και της Δεκέλειας.

Οι υπουργοί Εξωτερικών της Ελλάδας και της Τουρκίας δήλωσαν ότι αποδέχονταν τα συμφωνηθέντα στη Ζυρίχη, αλλά δεν έγινε το ίδιο με τον Μακάριο, ο οποίος δήλωσε μεν ότι δεχόταν τις ρυθμίσεις της Ζυρίχης ως βάση συζήτησης, αλλά έθεσε ζήτημα αναθεώρησης ορισμένων διατάξεων.

Τελικά, παρά τους δισταγμούς που είχε, ο Μακάριος υπέγραψε τις συμφωνίες για την ανεξάρτητη Δημοκρατία της Κύπρου.

Ο Καραμανλής και ο τότε βρετανός πρωθυπουργός, Χάρολντ Μακμίλαν, μετέβησαν ακολούθως στο νοσοκομείο όπου νοσηλευόταν ο Μεντερές ύστερα από το αεροπορικό δυστύχημα (στοίχισε τη ζωή σε δώδεκα άτομα) που είχε κατά την προσγείωση του αεροσκάφους του στο Λονδίνο, στις 17 Φεβρουαρίου.

Έτσι, το ανεξάρτητο κυπριακό κράτος έμελλε να γεννηθεί μέσα σε ένα βρετανικό νοσοκομείο, όπου οι τρεις ηγέτες των ενδιαφερομένων μερών υπέγραψαν το τελικό κείμενο της Συμφωνίας του Λονδίνου.

Μια ψύχραιμη αποτίμηση των Συμφωνιών Ζυρίχης – Λονδίνου

Οι Συμφωνίες Ζυρίχης – Λονδίνου αναφορικά με το Κυπριακό Ζήτημα είχαν αναμφίβολα και θετικές και αρνητικές πτυχές.

Οι Ελλαδίτες και οι Ελληνοκύπριοι δεν πήραν ασφαλώς όλα όσα επιθυμούσαν, αλλά την ίδια στιγμή απέφυγαν τα χειρότερα, που ουδείς εχέφρων άνθρωπος μπορεί να ισχυριστεί ότι ήταν απίθανο να συμβούν.

Η ύπαρξη μιας ανεξάρτητης, κυρίαρχης Κυπριακής Δημοκρατίας, έπειτα από αιώνες ξενικής κατοχής, ήταν πλέον αναμφισβήτητο γεγονός.

Επίσης, είχε αποφευχθεί η εφαρμογή του βρετανικού σχεδίου (σχεδίου Μακμίλαν), που είχε μια σαφώς διχοτομική δυναμική.

Από την άλλη πλευρά, δεν είχε βεβαίως επιτευχθεί ο στόχος των Ελληνοκυπρίων για την Ένωση με τη Μητέρα Ελλάδα, ενώ το συμφωνηθέν Σύνταγμα, ως προϊόν αμοιβαίων συμβιβασμών και υποχωρήσεων, ήταν ευθύς εξαρχής δυσλειτουργικό και υπέρ το δέον πολύπλοκο, με την τουρκοκυπριακή πλευρά να αποσπά μερίδιο εξουσίας μεγαλύτερο από εκείνο που αντιστοιχούσε στο πραγματικό μέγεθός της.

Εν κατακλείδι, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι τα συμφωνηθέντα στη Ζυρίχη και το Λονδίνο εμπεριείχαν το σπόρο της διχόνοιας και εξυπηρετούσαν σε μεγάλο βαθμό τη βρετανική τακτική τού «διαίρει και βασίλευε», κάτι που σήμαινε ότι η Κύπρος εισερχόταν σε μια νέα αβέβαιη φάση του πολυκύμαντου ιστορικού βίου της.

*Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, το περίφημο Lancaster House του Λονδίνου.