Το πρώτο θύμα του πολέμου

Ξακουστή η ρήση: «Η αλήθεια είναι το πρώτο θύμα του πολέμου». Πολλοί και οι διεκδικητές της πατρότητάς της: από τον αμερικανό ρεπουμπλικάνο γερουσιαστή Χάιραμ Τζόνσον που την ξεστόμισε το 1917,  πριν από τη λήξη του Μεγάλου Πολέμου (έτσι αποκαλούσαν τότε τον Πρώτο Παγκόσμιο ελλείψει ακόμη αντιπαραβολής με τον Δεύτερο) έως τα βάθη της Ιστορίας και τον δικό μας Αισχύλο (525 ή 524 – 456 π.Χ.) που, καθώς έλαβε μέρος ο ίδιος στους Περσικούς Πολέμους, δεν διατύπωνε απόψεις μόνο ποιητική αδεία.

Οπως και αν έχει, η ρήση μάς υποβάλλει την απατηλή εντύπωση ότι κολυμπάμε ευφρόσυνα και απονήρευτα στα κρυστάλλινα ύδατα της αλήθειας μέχρις ότου σκάσει δίπλα μας η πρώτη οβίδα που θα μας αφυπνίσει και θα μας επαναφέρει στη σκληρή πραγματικότητα. Τίποτε ψευδέστερο.

Πιο κοντά στην αλήθεια μάς οδηγεί μια άλλη θρυλική ρήση, με αδιαμφισβήτητο πατέρα της τον πιο διάσημο από τους θεωρητικούς του Πολέμου, τον πρώσο στρατιωτικό και συγγραφέα Καρλ φον Κλάουζεβιτς (1780 – 1831): «Πόλεμος είναι η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα». Το ψέμα (κατ’ επέκτασιν: η παραπλάνηση μέσω του ψέματος) είναι συστατικό στοιχείο της πολιτικής, ακόμη και στις δημοκρατικότερες των δημοκρατικών κοινωνιών, όχι επειδή οι πολιτικοί είναι χειρότεροι ή πιο μοχθηροί από τους υπόλοιπους συμπολίτες τους, αλλά επειδή νιώθουν και αυτοί την ανάγκη να χρησιμοποιήσουν όλα τα βέλη από τη φαρέτρα της αδύναμης ανθρώπινης φύσης: από τα αθώα ψεματάκια που λέμε στα παιδιά μας για να πάψουν να μας πρήζουν με τις αδιάκριτες ερωτήσεις τους έως τα ιστορικά ζωτικά ψεύδη με τα οποία νανουρίζουμε ολόκληρα έθνη επί αιώνες.

Η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στα πολιτικά ψέματα εν καιρώ ειρήνης και στα πολιτικά ψέματα εν καιρώ πολέμου είναι ότι τα δεύτερα επιστρατεύονται προκειμένου να συγκαλύψουν συνήθως πιο ειδεχθή εγκλήματα.

Επικουρικό ρόλο πλάι στα ψέματα της προπαγάνδας – ως ρυμούλκες προπαγάνδας, υπό μία έννοια, και οι ίδιες – αναλαμβάνουν οι προβοκάτσιες. Αυτές οι ένοπλες απόπειρες παραπλάνησης εξυπηρετούν διαφορετική σκοπιμότητα, αναλόγως εάν εκπορεύονται από τον επιτιθέμενο ή τον αμυνόμενο.

Αμφότεροι αποσκοπούν πάντως να «κερδίσουν χρόνο» προς όφελός τους: ο επιτιθέμενος για να μη χάσει πρόωρα – και πιθανόν μοιραία για την αποστολή του – την «έξωθεν καλή μαρτυρία» ότι πήγε στον πόλεμο by the book και με τον σταυρό στο χέρι, ενώ ταυτόχρονα επιθυμεί να στείλει ένα σαφές μήνυμα τρομοκράτησης προς τους ντόπιους πληθυσμούς, ένα μήνυμα που να μην επιδέχεται παρερμηνειών ως προς το τι ακριβώς τους περιμένει έτσι και διανοηθούν έστω να αντισταθούν στον επιτιθέμενο· ο αμυνόμενος να εκβιάσει την άμεση συναισθηματική συμπαράσταση της διεθνούς κοινής γνώμης για τα δεινά που υφίσταται ο λαός του και να επισπεύσει τη σκλήρυνση της στάσης της απέναντι στον επιτιθέμενο (από τον οικονομικό του στραγγαλισμό έως την ένοπλη σύγκρουση μαζί του).

Ας μην έχουμε αυταπάτες λοιπόν. Κίνητρο για εγκληματικές προβοκάτσιες έχουν και οι δυο πλευρές. Οσο για το ποια πλευρά είναι τόσο «σκατόψυχη» ώστε να φέρει τις προβοκάτσιες εις πέρας – να δολοφονήσει, ουσιαστικά, δικούς της ανθρώπους – η Ιστορία διαχρονικά δεν έχει πάψει να μας εκπλήσσει δυσάρεστα.

Εξισώνει άραγε η ισοδύναμη «πρόσβαση στην απανθρωπιά» τον επιτιθέμενο με τον αμυνόμενο; Οχι, δεν τους εξισώνει. Οπως έγραφε και το πλακάτ μιας νεαρής Ουκρανής προχθές: «Εάν η Ρωσία σταματήσει να μάχεται, δεν θα έχουμε πόλεμο· εάν η Ουκρανία σταματήσει να μάχεται, δεν θα έχουμε Ουκρανία». Το πρώτο θύμα του πολέμου δεν είναι η αλήθεια – αυτή έχει πεθάνει ήδη προπολεμικά·  εμείς να (επι)ζήσουμε, να τη θυμόμαστε.