Οι λαοί δεν αγαπάνε αυτούς που τους φέρνουν κακά μαντάτα ή τους βάζουν τον καθρέφτη μπροστά στο πρόσωπο. Ερχεται όμως κάποτε η στιγμή, έστω και με μεγάλη καθυστέρηση κι όταν οι μαντατοφόροι έχουν πια ξεχαστεί, που η αλήθεια βγαίνει στην επιφάνεια. Και πονάει, για τα χρόνια και τις θυσίες και τις ελπίδες που χάθηκαν.

Η Σοβιετική Ενωση χτίστηκε πάνω σε ένα πολιτικό σχέδιο ισότητας και δικαιοσύνης, που περνούσε μέσα από έναν αυταρχικό μηχανισμό εξουσίας, και κατέληξε να ισοπεδώσει τον άνθρωπο, την ελευθερία του και την πίστη σε πολιτικά σχέδια που θα «άλλαζαν τον κόσμο». Ο Λένιν, ο αρχιτέκτονας του σχεδίου αλλά και της μεθόδου, πέθανε νωρίς. Ο Στάλιν, ο ενσαρκωτής του αυταρχικού κράτους, άφησε το ανεξίτηλο αποτύπωμα που μετέτρεψε την ουτοπία σε εφιάλτη. Ο Χρουστσόφ άνοιξε ένα μικρό παραθυράκι, που γρήγορα έκλεισε στο ατελείωτο λυκόφως επί Μπρέζνιεφ.

Με τη βοήθεια της τύχης, που άλλοι τη λένε Ιστορία, αφού πέθαναν μέσα σε ελάχιστο διάστημα οι δύο αρχικά επιλεγέντες συνεχιστές της γραμμής της σήψης, ανέβηκε στην εξουσία ένας άνθρωπος που δεν ήταν λιγότερο κομμουνιστής και δεν αγαπούσε λιγότερο την πατρίδα του, αλλά δεν ήθελε να εμπαίζει τον εαυτό του και την ανθρωπότητα.

«Δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να αγνοούμε ευαίσθητες πτυχές της Ιστορίας μας, να τις κουκουλώνουμε ή να τις παραφθείρουμε. Δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να ασεβούμε στη μνήμη όσων καταπιέστηκαν», είπε το 1987 ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, στην επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης. Ακολούθησαν η «γλασνόστ» – διαφάνεια -, η «περεστρόικα» – αναδιάρθρωση -, η αποκάλυψη των μυστικών πρωτοκόλλων που είχε υπογράψει ο Στάλιν με τον Χίτλερ, η αποκήρυξη των γκουλάγκ και των εισβολών στη Βουδαπέστη το 1956, στην Πράγα το 1986, στην Καμπούλ το 1979. Το άνοιγμα στην αλήθεια διέλυσε αυθημερόν ένα σύστημα που βασιζόταν στο ψέμα, στη βία και στην απομόνωση κι έκοψε τους δεσμούς βίαιης εξάρτησης με τα κράτη – δορυφόρους. Τα τείχη έπεσαν και φάνηκε ότι ο αυτοκράτορας ήταν όχι μόνο γυμνός αλλά και σαπισμένος.

Στον ρωσικό λαό, καθώς και στους άλλους λαούς της πρώην αυτοκρατορίας, δόθηκε μια ελευθερία που δεν ήξεραν τι να την κάνουν κι ενστικτωδώς βάλθηκαν να τη μετατρέψουν σε μια νέα μορφή ανελευθερίας. Εχασαν συγχρόνως την ισχύ και τον κόσμο τους – και γι’ αυτό δεν συγχώρησαν ποτέ τον άνθρωπο που άφησε τα νερά να τρέξουν και να διαλύσουν τα φράγματα. Ο Γέλτσιν τον ταπείνωσε με εντολή λαού και ο προστατευόμενος και διάδοχος του Γέλτσιν, ο Πούτιν, μετέτρεψε την ανατροπή της αλήθειας του Γκορμπατσόφ σε προσωπική εμμονή.

Η περιώνυμη φράση του για την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης εννοούσε ως «μεγαλύτερη ιστορική τραγωδία» το τέλος του ψέματος, της ανελευθερίας και της καταπίεσης κι εγκαθιστούσε ως επίσημη κρατική πολιτική την παλινόρθωση ενός άλλου καθεστώτος που θα βασιζόταν στο ψέμα, την ανελευθερία και την καταπίεση κι επιπλέον στα πιο αποκρουστικά χαρακτηριστικά του πρώην «εχθρού», του καπιταλισμού.

Ο απολυταρχικός, βίαιος και κλεπτοκρατικός εθνικισμός του Πούτιν, του ανθρώπου που κατηγορούσε τον Γκορμπατσόφ για απαξίωση του κύρους και της σταθερότητας της μεγάλης Ρωσίας και που υπερηφανευόταν ότι εκείνος είχε ξαναδώσει στον ρωσικό λαό τη «θέση του στην Ιστορία», οδήγησε, σταδιακά αλλά νομοτελειακά, στην εισβολή στην Ουκρανία στις 24 Φεβρουαρίου 2022. Η τραγωδία που ζούμε ξύπνησε τον κόσμο, που μέχρι την τελευταία στιγμή πίστευε πως ο Πούτιν «δεν θα τολμήσει», και συγχρόνως τον άλλαξε αμετάκλητα. Μπροστά μας, και για πολλά χρόνια, θα έχουμε όχι έναν «ψυχρό» αλλά έναν θερμό πόλεμο, άγνωστης μορφής και έκτασης αλλά βέβαιης κατάληξης: ποτέ ένας δεν κέρδισε όλους τους άλλους ενωμένους εναντίον του, ποτέ το κακό, όσα κι αν κατέστρεψε στο πέρασμά του, δεν κυριάρχησε.

Ο Γκορμπατσόφ είναι ακόμα ζωντανός κι εναργής τη στιγμή της πικρής δικαίωσής του. Αλλά αυτή θα αποκτήσει νόημα μόνο όταν ο ρωσικός λαός αγκαλιάσει τη δημοκρατία που θα βγει από τις στάχτες.

Ο Κώστας Μποτόπουλος είναι συνταγματολόγος

Headlines