Ο Πούτιν πιο απομονωμένος από ποτέ

Σε ένα παράλληλο σύμπαν, το σύμπαν των ονείρων του Βλαντίμιρ Πούτιν, οι ρωσικές δυνάμεις μπήκαν στο Κίεβο όπως μπήκαν οι Ταλιμπάν στην Καμπούλ, συναντώντας ισχνή αντίσταση από τους Ουκρανούς. Ρωσόφωνοι Ουκρανοί που νοσταλγούν τις μέρες της σοβιετικής ακμής όσο και ο ίδιος τις υποδέχθηκαν θερμά. Οι Ουκρανοί άφησαν κάτω τα όπλα και ο φιλοδυτικός τους πρόεδρος, ο Βολοντίμιρ Ζελένσκι, έφυγε με το πρώτο αεροπλάνο από το Κίεβο, όπως είχε κάνει ο πρόεδρος του Αφγανιστάν, Ασράφ Γκάνι, κάνοντας χώρο για κάποιον από τους συμμάχους της Μόσχας. Τα ρωσικά τανκς επέστρεψαν κατόπιν στις βάσεις τους, παίρνοντας μαζί τους ένα σημαντικό κομμάτι της Ουκρανίας και ο Πούτιν κήρυξε το τέλος της «ειρηνευτικής» αποστολής του. Υπέστη βέβαια κάποιες περιορισμένες απώλειες, κάποιες επώδυνες αλλά όχι καταστροφικές κυρώσεις, και τελικά όλα επέστρεψαν στο «business as usual».

Στην πραγματικότητα, το blitzkrieg που ονειρευόταν ο Βλαντίμιρ Πούτιν στην Ουκρανία αποδείχθηκε ουτοπικό, το οικονομικό και διπλωματικό κόστος του πολέμου που κήρυξε αποδεικνύεται πολύ ψηλότερο από εκείνο που ανέμενε, οι κυρώσεις που επέβαλε η Δύση έστειλαν το ρούβλι σε ιστορικά χαμηλά, ενισχύοντας την προοπτική μιας διεθνούς ύφεσης στη Ρωσία και ο πρόεδρός της κατέληξε πιο απομονωμένος από ποτέ. Οπως δήλωσε χαρακτηριστικά την Τρίτη στο Ευρωκοινοβούλιο η πρόεδρος της Κομισιόν Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, μετά τη συγκινητική ομιλία που απηύθυνε από το Κίεβο στο Σώμα ο Ζελένσκι, «αν ο Πούτιν προσπαθούσε να διχάσει την ΕΕ, να αποδυναμώσει το ΝΑΤΟ και να διασπάσει τη διεθνή κοινότητα, πέτυχε ακριβώς το αντίθετο». O ρώσος πρόεδρος είναι πλέον μέλος μιας πολύ μικρής ομάδας δεσποτών που αντιμετωπίζουν προσωπικές κυρώσεις, μαζί με τον Κιμ Γιονγκ Ουν, τον Μπασάρ αλ-Ασαντ και τον Αλεξάντερ Λουκασένκο. Οσο για την ίδια την Ουκρανία, «ο Πούτιν περίμενε το Αφγανιστάν του 2021, πήρε το Αφγανιστάν του 1979», σχολίασε στο Politico η (γεννημένη στη σοβιετική Ουκρανία) Ζόγια Σεφταλόβιτς.

Τόνοι μελάνης έχουν χυθεί διεθνώς τις τελευταίες ημέρες για την ψυχική κατάσταση του ρώσου ηγέτη. Μία θεωρία που κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος θέλει την αλαζονεία που εμπνέουν 22 ολόκληρα χρόνια στην εξουσία, την υποκειμενική πληροφόρηση που εγγυάται ένας στενός κύκλος αποτελούμενος αποκλειστικά από κόλακες και την επιπλέον απομόνωση που προκάλεσε η πανδημία της Covid-19, η απόσυρση του Πούτιν στην ντάτσα του, η ελάχιστη αλληλεπίδρασή του με τον ευρύτερο κόσμο, να τον απέκοψαν από την πραγματικότητα.  Με τον καιρό, σημειώνουν οι θιασώτες της, οι απολυταρχικοί ηγέτες καταλήγουν να πιστεύουν την ίδια τους την προπαγάνδα και να ενεργούν με βάση τις χειρότερες παρορμήσεις τους. Ο χρόνος θα το δείξει.

Ο ρωσικός λαός

«Ο λόγος που δεν βλέπετε μία επανάσταση στη Μόσχα δεν είναι ότι οι άνθρωποι δεν νοιάζονται για αυτά που συμβαίνουν στην Ουκρανία» έγραφε τις προάλλες στην Guardian ο Σεργκέι Φάλντιν, ένας νεαρός ρώσος συγγραφέας και podcaster εγκατεστημένος στην Τιφλίδα. «Αντιθέτως, το feed μου στα social media είναι γεμάτο post από Ρώσους που αντιτίθενται στον πόλεμο. «Τι συνέβη;», ρωτούν. «Πώς φτάσαμε εδώ; Είναι μια τρέλα!». Ανθρωποι λένε ότι νιώθουν ένοχοι που είναι Ρώσοι. Ανθρωποι καίνε τα διαβατήριά τους στην κάμερα. Είναι βέβαια πολύ λιγότεροι εκείνοι που βγήκαν έξω να διαδηλώσουν. Πρέπει να καταλάβετε ότι οι απλοί άνθρωποι στη Ρωσία φοβούνται μέχρι θανάτου (…) Οταν έχεις επικεφαλής έναν πρώην πράκτορα της KGB, έχεις μια χώρα που λειτουργεί σαν τεράστια φυλακή».

Εστω κι έτσι, κάποιοι Ρώσοι διαδηλώνουν κατά του πολέμου στην Ουκρανία. Μέσα στις πρώτες έξι μέρες της εισβολής, τουλάχιστον 6.500 διαδηλωτές συνελήφθησαν σε διάφορες πόλεις της Ρωσίας. Περισσότεροι από ένα εκατομμύριο άνθρωποι υπέγραψαν ένα αίτημα «Σταματήστε τον πόλεμο» στην πλατφόρμα Change.org. Ακολούθησαν ανοιχτές επιστολές από εργαζομένους στην υγεία (6.000 υπογραφές), αρχιτέκτονες και μηχανικούς (3.500) και εκπαιδευτικούς (500). Ρώσοι διανοούμενοι έχουν επίσης υψώσει τη φωνή τους: συγγραφείς, σεναριογράφοι, δημοσιογράφοι, επιστήμονες. Ο τενίστας Αντρέι Ρούμπλιοφ έγραψε «Οχι πόλεμο παρακαλώ» πάνω στην κάμερα μετά τη νίκη του στο Ντουμπάι. Ο ράπερ Oxxymiron ακύρωσε τις συναυλίες του. Ο κωμικός Ιβάν Ουρτζάντ έγραψε «Οχι στον πόλεμο» στο Instagram.

Σε έναν πληθυσμό 140 εκατομμυρίων, βέβαια, όλοι αυτοί αποτελούν μειοψηφία. Υπάρχει μεγάλη διάσταση απόψεων, σημειώνει ο Σεργκέι Φάλντιν, ανάμεσα στους «Νέους Ρώσους» – τη δική του γενιά, ανθρώπους γεννημένους τη δεκαετία του 1990, που δεν έζησαν την ΕΣΣΔ – και τη μεγαλύτερη γενιά, πολλά μέλη της οποίας πιστεύουν «τα ψέματα που τους ταΐζει η τηλεόραση και άλλα Μέσα προκειμένου να τους πείσουν ότι αυτό που κάνει ο Πούτιν είναι δικαιολογημένο». «Λάβαμε εντολή να μη χρησιμοποιούμε τις λέξεις «πόλεμος», «κατοχή», «εισβολή». Παρ’ όλ’ αυτά, συνεχίζουμε να αποκαλούμε τον πόλεμο, πόλεμο. Περιμένουμε τις συνέπειες» έλεγε προ ημερών στο New Yorker ο Ντιμίτρι Μουράτοφ, ο βραβευμένος με Νομπέλ Ειρήνης αρχισυντάκτης της εφημερίδας Novaya Gazeta. To καθεστώς ήδη μπλόκαρε την πρόσβαση σε δύο άλλα ανεξάρτητα Μέσα, τον τηλεοπτικό σταθμό TVRain και τον ραδιοφωνικό σταθμό Ηχώ της Μόσχας. Οι δυτικές κυρώσεις έχουν, ωστόσο, ήδη αρχίσει να επηρεάζουν τη Ρωσία – το επιβεβαιώνουν οι ουρές στα ATM. «Και αν η Ιστορία μάς διδάσκει κάτι» καταλήγει ο Φαλντίν «είναι πως οι άνθρωποι δεν ανέχονται να μην έχουν να φάνε. Οταν ξεμείνουν από χρήματα, θα ξεμείνει από χρόνο και ο Πούτιν».

Ο ρωσικός στρατός

Αρχές Φεβρουαρίου, εμφανίστηκαν στην περιφέρεια της ρωσικής στρατιωτικής κοινότητας δύο επικριτικές φωνές. Η μία ανήκει στον απόστρατο συνταγματάρχη Μιχαήλ Χονταρένοκ, η άλλη στον απόστρατο στρατηγό Λεονίντ Ιβάσοφ. Διευθυντής, πια, μιας καθημερινής εφημερίδας που διατηρεί στενές σχέσεις με το στρατιωτικο-βιομηχανικό σύμπλεγμα, ο Χονταρένοκ προειδοποιούσε ότι, παρότι «αιμοδιψείς πολιτολόγοι» προέβλεπαν μία εύκολη νίκη στην Ουκρανία, «δεν θα είναι περίπατος στο πάρκο». «Το επίπεδο του μίσους εναντίον της Ρωσίας υποτιμάται. Δεν θα υποδεχθούν τον ρωσικό στρατό με ψωμί, αλάτι και λουλούδια» επεσήμαινε. Επιπλέον, οι μεγάλες πόλεις είναι ιδανικό έδαφος για αντάρτες «και θα υπάρξουν περισσότερα από ένα Στάλινγκραντ ή Γκρόζνι στην Ουκρανία». Ακόμα δριμύτερη ήταν η κριτική του Ιβάσοφ – κι ας είναι διαβόητος ως εθνικιστικό γεράκι.

Το βέβαιο είναι πως πέραν του ουκρανικού λαού, εκείνος που υφίσταται αμεσότερα το κόστος της επιθετικής στρατηγικής του Πούτιν είναι ο ρωσικός στρατός. Και στη Δύση, πληθαίνουν οι αναφορές για χαμηλό ηθικό, πέραν των ελλείψεων σε καύσιμα και τρόφιμα, μεταξύ των ρωσικών δυνάμεων στην Ουκρανία, για (νεαρούς, ελλιπώς εκπαιδευμένους) στρατιώτες που αιχμαλωτίστηκαν, ιδίως τα πρώτα 24ωρα της εισβολής, και έμοιαζαν να νομίζουν ότι συμμετείχαν σε «άσκηση» ή μία «περιορισμένη επιχείρηση», για μονάδες ολόκληρες που άφησαν κάτω τα όπλα μπροστά στην αναπάντεχα σκληρή ουκρανική άμυνα, για στρατιώτες που άνοιξαν εσκεμμένα τρύπες στις δεξαμενές καυσίμων των οχημάτων τους. Σύμφωνα με ρωσικές στρατιωτικές πηγές που επικαλέστηκε ο ρωσικός Τύπος, ήδη έχουν χάσει τη ζωή τους στην Ουκρανία περισσότεροι από 10.000 στρατιώτες.

Ισως να μην είναι τυχαία η δήλωση «οι δυτικές κυρώσεις έχουν στόχο την ανατροπή του Πούτιν» που αποδόθηκε την Κυριακή στον Μπόρις Τζόνσον, για να διαψευστεί στη συνέχεια. Οπως σχολιάζει η ιταλική La Repubblica, η πτώση του Πούτιν συζητείται όλο και πιο ανοιχτά στο Λονδίνο και την Ευρώπη ως η μόνη λύση αποκατάστασης της ειρήνης στην Ουκρανία και της σταθερότητας στη Ρωσία. «Οι στρατιωτικοί ηγέτες του ξέρουν πως ο Πούτιν είναι ολοένα και πιο απομονωμένος και παράλογος, οι ρώσοι στρατηγοί έχουν τα μέσα να τον ρίξουν και τους καλούμε να αναλάβουν δράση» δήλωσε, ελάχιστα διπλωματικά, ο βρετανός υφυπουργός Εξωτερικών Τζέιμς Κλέβερλι. «Ο μόνος δρόμος προς την ειρήνη είναι πιθανόν μία παρέμβαση της ρωσικής ελίτ προκειμένου να υποχρεωθεί ο Πούτιν να παραδώσει την εξουσία» σχολίασε από την πλευρά του στους Financial Times ο Γκίντεον Ράχμαν.

Ιστορικά, βέβαια, ο ρωσικός στρατός τείνει να παραμένει εκτός πολιτικής. Σε κρίσιμες στιγμές, ωστόσο, έχει παίξει αποφασιστικό ρόλο. Τον Αύγουστο του 1991, για παράδειγμα, η χλιαρή στήριξη του στρατού στο πραξικόπημα εναντίον του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ σφράγισε την τύχη της ΕΣΣΔ, ενώ το 1993, η προθυμία των στρατιωτικών ηγετών να βομβαρδίσουν το εξεγερμένο κοινοβούλιο διασφάλισε την παραμονή του Μπόρις Γέλτσιν στην εξουσία. Οσο για τη σχέση του Πούτιν με τον στρατό, αυτή είναι κάπως ασαφής: ούτε ο ίδιος ούτε ο υπουργός Αμυνάς του, Σεργκέι Σοϊγκού, υπηρέτησαν σε αυτόν.