Ουκρανία: Είναι η αρχή της συλλογικής ευρωπαϊκής διαχείρισης των μετακινούμενων πληθυσμών;

Γράφει η Νεφέλη Καραλέκα

Διανύοντας τη 16^η μέρα από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, έχει ήδη καταγραφεί το πιο μεγάλο και γρήγορο κύμα προσφύγων προς την Ευρώπη από την εποχή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ήδη πάνω από 2 εκ. κάτοικοι Ουκρανίας έχουν εγκαταλείψει τη χώρα είτε διασχίζοντας τα σύνορα με γειτονικά κράτη είτε ταξιδεύοντας προς την υπόλοιπη, πιο απομακρυσμένη Ευρώπη. Εκτιμάται ότι συνολικά θα μετακινηθούν από 4 έως 8 εκ. άνθρωποι. Η Ουκρανία αν και δεν ανήκει στην ζώνη ελεύθερης μετακίνησης Σένγκεν, βρίσκεται σε ειδικό καθεστώς με την ΕΕ καθώς οι πολίτες της μπορούν να ταξιδέψουν ελεύθερα προς αυτή, χωρίς βίζα, για περίοδο 90 ημερών.

Παιδικά καρότσια εγκαταλελειμμένα σε σταθμό τρένου από πρόσφυγες που εγκατέλειψαν την Ουκρανία για γειτονικές χώρες

Οδηγία του 2001 για Προσωρινή Προστασία

Θα ήταν όμως αδιανόητο να επιτραπεί η παραμονή στην Ευρωπαϊκή Ένωση για μόνο τρεις μήνες μετά από τέτοια ιστορική μετακίνηση πληθυσμών εντός της ευρωπαϊκής Ηπείρου. Πολύ άμεσα και ιδιαίτερα αποτελεσματικά έδρασε η Ευρωπαϊκή Ένωση ψηφίζοντας υπέρ της εφαρμογής της Οδηγίας του 2001 για Προσωρινή Προστασία. Πρόκειται για Οδηγία η οποία είχε ψηφισθεί το 2001 για την περίπτωση μαζικών μετακινήσεων προς την Ευρωπαϊκή Ένωση σε συνθήκες πολέμων και η οποία δεν έχει εφαρμοστεί ποτέ ως τώρα. Στο πλαίσιο αυτής της Οδηγίας, η οποία είναι απότοκο των αιματηρών πολέμων στη Γιουγκοσλαβία, οι πρόσφυγες έχουν το δικαίωμα να μετακινούνται ελεύθερα εντός της ΕΕ και να παραμείνουν στη χώρα της επιλογής τους αποκτώντας πλήρη δικαιώματα ένταξης, εκπαίδευσης και πρόσβασης στην εγχώρια αγορά εργασίας. Αυτό ισχύει για ένα χρόνο με δυνατότητα ανανέωσης για άλλον έναν χρόνο.

Υπάρχει ακόμα ευελιξία στην παράταση των δύο ετών σε τρία κατόπιν γνωμοδότησης της εκάστοτε χώρας βάσει της τρέχουσας κατάστασης στην χώρα προέλευσης των πληθυσμών, δηλαδή της Ουκρανίας.

Φυσικά σε αυτήν την περίπτωση αίρεται η εφαρμογή της Συνθήκης του Δουβλίνου καθώς (1) τα άτομα δεν είναι υπόχρεα υποβολής αίτησης ασύλου εξαρχής αλλά μπορούν να την υποβάλουν όποτε αυτά θελήσουν εντός του χρονικού διαστήματος παραμονής τους στην ΕΕ ή και καθόλου για τα τρία αυτά έτη και (2) υπόχρεο παροχής προστασίας δεν είναι το κράτος πρώτης υποδοχής καθώς τα άτομα έχουν ελευθερία κινήσεων εντός ΕΕ. Έτσι η γραφειοκρατία της διαδικασίας ασύλου εξαλείφεται και η προσοχή εστιάζει στην ουσιαστική παροχή στήριξης στους έχοντες ανάγκη. Ακόμα, η εφαρμογή της Οδηγίας αυτής είναι μια κάποια λύση στο πολύπαθες ζήτημα κατανομής των βαρών• ζήτημα εξαιρετικά φλέγον ιδιαίτερα μετά το 2015. Οι μετακινούμενοι πληθυσμοί δε θα εξαναγκάζονται να παραμένουν στις χώρες πρώτης προσέλευσής τους και καθώς θα μετακινούνται εκεί που επιθυμούν θα προκληθεί μια ακούσια κατανομή των βαρών (αν και πολύ πιθανόν δε θα υπάρξει ισοκατανομή).

Παράλληλα εντός και εκτός Ευρώπης, από κοντά ή μακριά, οι Ουκρανοί πρόσφυγες υποστηρίζονται μέσω ενός εντόνου κύματος αλληλεγγύης τόσο σε επίπεδο κρατικών πολιτικών όσο και δράσεων της κοινωνίας των πολιτών.  Το θέμα λαμβάνει, ως οφείλει, τεράστιες διαστάσεις.

Είναι όμως η πρώτη φορά που η ΕΕ είχε την ευκαιρία να θέσει σε εφαρμογή αυτήν την Οδηγία; Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι ανάμεσα στις πρωτεργάτριες χώρες αυτής της εξέλιξης αλλά και της γενικότερης έμπρακτης παροχής βοήθειας προς τους Ουκρανούς πρόσφυγες ήταν η Πολωνία, η Ουγγαρία, η Σλοβακία, η Ρουμανία αλλά και η Γαλλία, πιο μακριά. Σε πρώτη ανάγνωση φαίνεται εξωπραγματικό ότι η ίδια εκείνη χώρα, δηλαδή η Πολωνία, που μόλις πριν λίγο καιρό έχτιζε φράχτη στα σύνορα της με Λευκορωσία για να απομακρύνει τους προερχόμενους, κατά κύριο λόγο, από τη Μέση Ανατολή πρόσφυγες, είναι τώρα αυτή που έχει υποδεχθεί τον μεγαλύτερο αριθμό Ουκρανών και υποστηρίζει ένθερμα σε ευρωπαϊκό επίπεδο της θεσμοθέτηση παροχής βοήθειας. Άλλαξε στάση η Πολωνία ή άλλαξαν οι συνθήκες; Η πλάστιγγα γέρνει προς το δεύτερο καθώς ήδη από τις πρώτες μέρες ο Πολωνός Πρέσβης στα Ηνωμένα Έθνη αρνήθηκε την καθολική παροχή προστασίας σε όλους όσους καταφθάνουν από την Ουκρανία.

Ουκρανοί: πολίτες και μη

Αντίθετα υποστήριξε ότι προτίθενται να στηρίξουν μόνο τους Ουκρανούς πολίτες και όχι αλλοδαπούς διαμένοντες στην Ουκρανία. Στην πράξη αυτό φαίνεται να έχει υιοθετηθεί καθώς υπάρχουν μαρτυρίες διακριτικής μεταχείρισης εις βάρος ξένων κατοίκων Ουκρανίας οι οποίοι επιχείρησαν να διασχίσουν τα σύνορα με κάποια γειτονική χώρα.

Ο διαχωρισμός αυτός υιοθετήθηκε, εν μέρει, και θεσμικά από την ΕΕ της οποίας η άμεση παροχή προστασίας αφορά τους Ουκρανούς πολίτες και τους έχοντες άδεια διαμονής επί μακρόν. Οι υπόλοιποι (φοιτητές, προσωρινά εργαζόμενοι, κλπ) θα πρέπει να επιστρέψουν στην χώρα προέλευσής τους, εφόσον αυτό είναι δυνατό, κατόπιν επικοινωνίας με την εκάστοτε Πρεσβεία στη χώρα άφιξής τους (πχ Πολωνία, Ρουμανία, κλπ).

Σε κάθε περίπτωση, η άμεση κινητοποίηση και συλλογική δράση της ΕΕ σε μία τέτοια μαζική μετακίνηση πληθυσμών συναντάται πρώτη φορά στην ιστορία της και είναι μία αδιαμφισβήτητα θετική εξέλιξη τόσο για το παρόν όσο και για το μέλλον.

Αλλαγή στάσης

Ποιοι ήταν κάποιοι από τους λόγους που την οδήγησαν σε αυτή την αλλαγή στάσης σε σύγκριση με τη διαχείριση των προσφυγικών ροών το 2015-2016; Στο παρακάτω σχήμα παρουσιάζονται τρία είδη κινήτρων της ΕΕ, τα κρατικά και ενωσιακά συμφέροντα, οι διπλωματικοί και τέλος οι ηθικοί λόγοι.

• Ξεκινώντας από τον πυρήνα, σε αυτήν την περίπτωση θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι η μετακίνηση των ανθρώπων πραγματοποιείται απευθείας από την Ουκρανία προς τις γειτονικές χώρες της ανατολικής και κεντρικής Ευρώπης. Πολιτικές εξωτερικοποίησης οι οποίες υιοθετήθηκαν και υιοθετούνται ακόμα για πληθυσμούς της Μέσης Ανατολής και της Βορείου Αφρικής, εδώ δε μπορούν να εφαρμοστούν. Παράλληλα επειδή όπως αναφέρθηκε έχουν δικαίωμα ελεύθερης μετακίνησης εντός της ΕΕ για 90 ημέρες σημαίνει ότι μπορούν να φτάσουν στον επιθυμητό τους προορισμό πολύ πιο εύκολα σε σχέση με τους αιτούντες άσυλο του 2015. Με την άρση της Συνθήκης του Δουβλίνου, την πλήρη ισχύ της ζώνης Σένγκεν και την ευελιξία ως προς την υποβολή αιτήματος ασύλου, όλες οι ευρωπαϊκές χώρες ήδη δέχονται μεγάλο αριθμό προσφύγων. Η στάση που επέλεξε η ΕΕ δίνει την ευκαιρία σε όλα τα κ-μ της να προετοιμάσουν (κάπως βιαστικά) το έδαφος υποδοχής και ενσωμάτωσης των νεοαφιχθέντων. Πίσω στο 2015, οι άνθρωποι που έφταναν κυρίως μέσω θαλάσσης στις χώρες του Ευρωπαϊκού νότου (κυρίως Ελλάδα, Ιταλία και Ισπανία) μόνο στην αρχή είχαν την ευκαιρία να μετακινούνται με δικά τους μέσα προς άλλες χώρες της Ευρώπης ενώ στην πορεία πολλά εθνικά σύνορα έκλεισαν και οι “δρόμοι” (όπως ο Βαλκανικός) έπαψαν να υφίσταται εγκλωβίζοντας τους ανθρώπους στις χώρες πρώτης άφιξης, γεγονός που ακολουθήθηκε από σειρά άλλων γεγονότων που επιδείνωσαν την ισοκατανομή των βαρών.

• Όσον αφορά τους διπλωματικούς λόγους, αυτή τη φορά πρόκειται για έναν πόλεμο ο οποίος εκτός του ότι συντελείται εντός της Ευρωπαϊκής ηπείρου, προκλήθηκε από έναν κοινό “εχθρό”. Μπορεί η ΕΕ να μην έχει ανακατευτεί σε εχθροπραξίες με τη Ρωσία όμως οι δυσμενείς τους σχέσεις είναι γνωστές. Στην περίπτωση του 2015, η ΕΕ εντοπίζει δύο σημαντικές διαφορές. Όσοι προέρχονταν από εμπόλεμες περιοχές της Συρίας ήταν θύματα ενός πολέμου στον οποίο δεν είχε κάποιο φανερό “εχθρό” και η απειλή που αντιμετώπιζε φάνηκε εκ πρώτης όψης λιγότερο άμεση. Μάλιστα, πρόκειται για μία συνθήκη στην οποία σύμμαχοι της ΕΕ, όπως οι ΗΠΑ, συχνά ενεπλάκησαν. Επομένως δεν είχε σαφή στοχοθέτηση εναντίον κάποιας πλευράς (αν και στην πράξη αυτό δεν ίσχυε πάντα). Κατά δεύτερον, η ΕΕ συχνά αμφισβήτησε το εάν οι αιτούντες άσυλο πράγματι το δικαιούνται καθώς πολλοί προέρχονταν από μη-εμπόλεμες χώρες. Αποτελεί λοιπόν ένα παραπάνω λόγο για την Ευρώπη το γεγονός ότι καλούνται να στηρίξουν τους πληγέντες ενός πολέμου που προκαλεί ο κοινός “εχθρός” τους, δείχνοντάς του παράλληλα την συγκριτική ανωτερότητα και την ενότητα που διακατέχει την ΕΕ. Η ΕΕ αναδεικνύεται φιλειρηνική και αλληλέγγυα ακόμα και προς μία χώρα (Ουκρανία) που δεν είναι μέλος της. Η ΕΕ με αυτόν τον τρόπο τονίζει την ενότητα που τη διακατέχει, τις άτρωτες ευρωπαϊκές αξίες και την κοινή “άμυνά” της με τον αδικημένο. Θα ήταν η στάση της η ίδια αν στη θέση του αδικημένου ήταν η Ρωσία; Να μια ενδιαφέρουσα ερώτηση!

• Τέλος, έχει προκληθεί μεταξύ άλλων και ηθικό ζήτημα ενώ ήδη στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο γίνεται λόγος για “κοινό ευρωπαϊκό χώρο προστασίας”. Σημαντικός παράγοντας σε αυτό, ειδικά σε ότι αφορά την αλλαγή στάσης χωρών όπως η Πολωνία, είναι και οι μακροχρόνιοι δεσμοί των χωρών και των κατοίκων τους. Πολλοί Ουκρανοί έχουν οικογένεια και φίλους στην Πολωνία, στη Ρουμανία και στην Ουγγαρία. Εν γένει στην ΕΕ κυριαρχεί το αίσθημα ότι η προστασία και η φιλοξενία των προσφύγων από την Ουκρανία αφορά την προστασία της ίδιας της Ευρώπης από την Ευρώπη καθώς είναι αναπόσπαστο μέρος και μέλος της σε αντίθεση με τους πρόσφυγες του 2015. Δίδεται ακόμα μεγάλη έμφαση στο εκπαιδευτικό επίπεδό τους, στη θρησκεία τους και στο υπόβαθρό τους.

Κλείνοντας, δε χωράει αμφιβολία ότι το ζήτημα είναι εξαιρετικά περίπλοκο. Η υφέρπουσα διάκριση μεταξύ των προσφύγων, που ενυπάρχει ακόμα και ανάμεσα σε αυτούς που εγκαταλείπουν την εμπόλεμη Ουκρανία, αξίζει το ενδιαφέρον μας. Ωστόσο η προσοχή μας θα πρέπει να στραφεί στην πρωτόγνωρα γρήγορη απόφαση της ΕΕ για “προσωρινή προστασία” των προσφύγων σε αντίθεση με τις αργόσυρτες προσπάθειες συμφωνίας για τους νόμους του ευρωπαϊκού ασύλου. Διανύουμε μία πρώτης τάξης ευκαιρία για μία εκ θεμελίων και αποτελεσματική αναθεώρηση του ευρωπαϊκού ασύλου. Τέλος, δεν πρέπει να αμεληθεί το γεγονός της ουσιαστικής προστασίας των προσφύγων από την Ουκρανία μέσω της παροχής ευκαιριών για πραγματική ένταξη στην αγορά εργασίας και στην εκπαίδευση.

• Πολιτικός επιστήμονας