100 χρόνια από τη γέννηση του Κορνήλιου Καστοριάδη

Του Δημήτρη Λαμπράκη

Σαν σήμερα, στις 11 Μαρτίου γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη ο φιλόσοφος και ψυχαναλυτής Κορνήλιος Καστοριάδης.

Ο Καστοριάδης ήρθε σε επαφή από πολύ νωρίς με τη φιλοσοφία, ενώ ήδη από την ηλικία των 13ων ετών ήρθε σε επαφή με το μαρξισμό, οπότε και του γεννήθηκε ένα έντονο ενδιαφέρον για την πολιτική. Ο όρος ενδιαφέρον μάλλον είναι υπερβολικά ελαφρύς, μιας και ειδικά στην περίπτωση του Καστοριάδη μιλάμε για ένα γνήσιο πάθος για την πολιτική, πάθος που συνόδευσε, μέχρι και το τέλος της ζωής του, τη σκέψη και τις πράξεις του.

Το 1938 συμμετείχε σε παράνομο πυρήνα της ΟΚΝΕ, ενώ το 1939 συμμετείχε σε ομάδα δεκατριών νεαρών κομμουνιστών -με πολιτικές αναφορές στην ομάδα »Προλετάριος»- στην οποία ανήκε και ο Ανδρέας Παπανδρέου. Λίγο μετά την έναρξη της κατοχής, ο Καστοριάδης εντάχθηκε στο ΚΚΕ ενώ συγκρότησε μαζί με άλλους την ομάδα «Νέα Εποχή» εκδίδοντας εφημερίδα που ζητούσε άμεσο αντιστασιακό προσανατολισμό. Στα τέλη του 1942 εγκατέλειψε το ΚΚΕ διαφωνώντας με το σωβινιστικό του προσανατολισμό.

Το 1943 προσχώρησε στην τροτσκιστική οργάνωση ΔΕΚΕ του Άγι Στίνα, με συνέπεια τη δίωξή του όχι μόνο από τους Γερμανούς, αλλά κυρίως από το Ε.Α.Μ. Ο Άγις Στίνας, μεγάλη μορφή του επαναστατικού κινήματος, έπαιξε το ρόλο του πολιτικού πατέρα του Καστοριάδη. Όπως χαρακτηριστικά έλεγε ο Καστοριάδης: «ο άνθρωπος ήταν για μένα ένα πρότυπο αγωνιστή· ένας αγωνιστής χωρίς πολιτικά ταμπού».

Μετά τα Δεκεμβριανά, επιβιβάστηκε αρχικά στο θρυλικό πλοίο Ματαρόα, μαζί με πλήθος άλλων νέων μεταξύ των οποίων τον Κώστα Αξελό, τον Κώστα Παπαϊωάννου και τη Μάτση Χατζηλαζάρου. Αποβιβάστηκε στην Ιταλία και τελικά έφτασε στο Παρίσι όπου και εγκαταστάθηκε μόνιμα.

Στο Παρίσι έγινε μέλος της τροτσκιστικής Τετάρτης Διεθνούς και από το 1946 δραστηριοποιήθηκε μέσα από την ομάδα «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα», που συγκρότησαν μαζί με τον Κλωντ Λεφόρ, αρχικά ως τάση του Διεθνιστικού Κομμουνιστικού Κόμματος και ως αυτοτελή ομάδα από το 1948 και μετά, αφού εγκατέλειψε οριστικά τον τροτσκισμό.

Συμμετέχει από το 1949 μέχρι και το 1965 ως βασικός εμψυχωτής στην ομάδα «Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα» και με διάφορα ψευδώνυμα γράφει κάποια από τα σημαντικότερα κείμενα της γενιάς του στο ομώνυμο περιοδικό. Η κριτική του στρέφεται εναντίον των δυτικών καθεστώτων, τα οποία χαρακτηρίζει ως «φιλελεύθερες ολιγαρχίες» και ταυτόχρονα εναντίον του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού, τα καθεστώτα του οποίου τα χαρακτηρίζει ως γραφειοκρατικές καπιταλιστικές τυραννίες.

Προς το τέλος της έκδοσης του περιοδικού και ενώ ήδη είναι ένας από τους πλέον σοβαρούς μαρξιστές της γενιάς του, εγκαταλείπει σταδιακά και τον ίδιο τον μαρξισμό, θεωρώντας τον πια πότε κυρίαρχη κρατική ιδεολογία, πότε ιδεολογία που εμπνέει μόνο τις ολιγομελείς σέχτες. Όπως χαρακτηριστικά δηλώνει στην Τέτα Παπαδοπούλου και στην εκπομπή Παρασκήνιο το 1984: «Ο μαρξισμός έχει γίνει το νεκρό σώμα μιας ψευδοθεωρίας, η οποία κοινωνικά και ιστορικά λειτουργεί μόνο σαν μια ιδεολογία. Μια ιδεολογία για τη νομιμοποίηση καθεστώτων εκμετάλλευσης και τρομοκρατίας ή για την αναρρίχηση στην εξουσία ομάδων, οργανώσεων, κομμάτων (σε υπανάπτυκτες χώρες)».

Το 1975 και αφού έχει έρθει σε επαφή με τις ιδέες του Φρόυντ, περνώντας και ο ίδιος από διδακτική ψυχανάλυση, εκδίδει το magnus opus του με τίτλο «Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας». Εκεί τονίζει τον κεντρικό ρόλο που παίζει η ανθρώπινη φαντασία όχι μόνο στον ατομικό ψυχισμό, αλλά και στη συλλογική δραστηριότητα. Έτσι κατά τον Καστοριάδη, χωρίς να εγκαταλείπεται ποτέ η σχέση με τη Φύση, μιας και ο άνθρωπος είναι φύση, κανένα νόημα συλλογικό και ατομικό του ανθρώπου δε μπορεί να αναχθεί αποκλειστικά σε Αυτή. Ο άνθρωπος θέτει -συνειδητά ή όχι- νοήματα στη ζωή του, δημιουργεί δηλαδή θεσμούς. Η κατά το δυνατόν συνειδητή θέσμιση ονοματίζεται από τον Καστοριάδη ως θέσμιση αυτόνομη. Η δε προσπάθεια να αποσιωπηθεί η αληθινή πηγή της θέσμισης και να αναχθεί σε κάποιο θεό, μια επιστήμη, κάποιους νόμους της Ιστορίας ή ό,τι άλλο μπορεί να πλάσει η ανθρώπινη φαντασία και να το θέσει σαν εξωτερική, ως προς τη δράση της, εγγύηση, καθιστά την κοινωνία ετερόνομη.

Το έργο του Κορνήλιου Καστοριάδη ενέπνευσε πλήθος ανθρώπων με πιο γνωστούς τον Ντανιέλ Κον Μπετίτ, που το 1981 τον ανέφερε ως έναν από τις βασικές επιρροές του Μάη του ’68, τον Μίλαν Κούντερα, με τον οποίο υπήρξαν και φίλοι, τον ιστορικό Πιερ Βιντάλ-Νακέ, τον επιστημολόγο Τόμας Κουν, τον ευρυμαθή και φίλο του Εντγκάρ Μορέν, που του απέδωσε μάλιστα τον τίτλο του «Τιτάνα του πνεύματος».

Ο Καστοριάδης απεβίωσε στις 26 Δεκεμβρίου του 1997, σε ηλικία 75 ετών.

Και για όσους/ες αναρωτιούνται για το τι θα έλεγε σήμερα…

Ίσως όχι κάτι το πολύ διαφορετικό από αυτό που έλεγε το 1981 στο δυσφημισμένο του «Μπροστά στον Πόλεμο», βιβλίο που διαψεύστηκε ίσως μόνο προσωρινά, με την απρόσμενη εμφάνιση του πραγματικού μεταρρυθμιστή Μιχαήλ Γκορμπατσώφ. Έγραφε λοιπόν μεταξύ άλλων εκεί:

«Η μόνη ιδεολογία που παραμένει ή μπορεί να παραμείνει ζωντανή στη Ρωσία είναι ο σοβινισμός της Μεγάλης Ρωσίας. Το μόνο φαντασιακό που παραμένει ιστορικά αποτελεσματικό είναι το εθνικιστικό – ή αυτοκρατορικό. Αυτό το φαντασιακό δεν χρειάζεται το Κόμμα – παρά μόνο ως μάσκα και, πάνω απ’ όλα, ως όχημα προπαγάνδας και δράσης, για διεθνή διείσδυση. Ο οργανικός φορέας του είναι ο στρατός».

Οποιαδήποτε ομοιότητα με πρόσωπα και καταστάσεις μάλλον δεν είναι και τόσο τυχαία.