Ο Ελληνισμός στον «Αξενο» Πόντο που έγινε «Εύξεινος»

Εμείς τον ξέρουμε ως «Εύξεινο». Ομως οι αρχαίοι Ελληνες, αποτυπώνοντας τον τρόμο που προκαλούσε σε όλους τους λαούς της εποχής τους ο μακρινός και παράξενος αυτός βόρειος δυσπρόσιτος προορισμός, τον χαρακτήριζαν συχνά «Αξενο» ή «Αξεινο»: αφιλόξενο, επικίνδυνο. Ετσι απαντάται σε συγγραφείς της αρχαιότητας. Και όταν ξεκίνησαν να τον εποικίζουν, το έκαναν με τον φόβο τού τι θα είναι εκείνο που θα μπορούσαν να συναντήσουν πολύ πέρα από τα όρια του δικού τους, τότε, κόσμου. Η θάλασσά του ήταν ταραγμένη, «Μαύρη». Οι λαοί γύρω του, άγριοι. Οι μύθοι του, σκοτεινοί.

Ομως, εξίσου μεγάλη ήταν και η ελπίδα για την οικονομική ανταμοιβή περιοχών που τις συνόδευε και ο θρύλος του πλούτου τους. Ηταν ο αρχετυπικός μύθος των Αργοναυτών και του Χρυσόμαλλου Δέρατος. Ηταν η γοητεία του άγνωστου, η ανάγκη της διεύρυνσης των ορίων του παραδομένου κόσμου και η εξερεύνηση του πιο μυστηριώδους κομματιού του ήταν επίσης ισχυρό κίνητρο, κοινό άλλωστε στους περισσότερους ακμάζοντες πολιτισμούς. Και ο εποικισμός αυτός, από την ώρα που ξεκίνησε, γύρω στον 8ο αιώνα π.Χ., έγινε καταιγιστικός.

Σύντομα ήρθε η στιγμή που ο Ελληνισμός βρισκόταν εγκατεστημένος και άκμαζε σχεδόν παντού στην αχανή περίμετρο του «Εύξεινου», πλέον, Πόντου – που η ονομασία του άλλαξε σε «φιλόξενος». Εποικισμός που σταδιακά μετρούσε εκατοντάδες σφύζουσες εστίες. Και που επηρέασε πολύ περισσότερα από τους ίδιους τους Ελληνες που βρέθηκαν εκεί: έφερε άλλους αρχαίους, ανατολικούς ιδίως, λαούς σε επαφή με το τότε «κέντρο του κόσμου», συνέβαλε καθοριστικά στην ανάπτυξη, οικονομική, δημογραφική, πολιτιστική, έγινε «γέφυρα» ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση με την αξιοποίηση των μεγάλων ποταμών για το εμπόριο που, πάντοτε, πρωτοστατεί στην επαφή των πολιτισμών. Αυτά, σε μια έκταση δραστηριοτήτων που ξεκινούσαν από την Ευρώπη για να φτάσουν μέχρι τα βάθη της Ανατολής, στην Ινδία.

Ουσιαστικά, ο εκτεταμένος αυτός ελληνικός εποικισμός στα ατελείωτα παραλιακά χιλιόμετρα γύρω από την πάλαι ποτέ τρομακτική άγνωστη Μαύρη Θάλασσα υπήρξε μία από τις πιο σημαντικές πρώτες «παγκοσμιοποιήσεις» της Ιστορίας. Και θα παρέμενε ζωντανός και ακμαίος μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα, όταν θα έπεφτε τελικά θύμα της εποχής των τελικών ανακατατάξεων, ουσιαστικά γύρω από το μακρόσυρτο και αιματηρό Ανατολικό Ζήτημα, και των νέων ισορροπιών που διαμόρφωσαν η ήττα των κεντρικών αυτοκρατοριών στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και η διάλυση της συμμάχου τους Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Πολύ πριν από αυτό, υπήρξαν αμέτρητοι άλλοι κίνδυνοι: οι Πέρσες, οι Ρωμαίοι, αργότερα οι Ρώσοι ή οι Οθωμανοί – όλοι θέλοντας να επιβάλουν τη δική τους κυριαρχία σε μια περιοχή που, τελικά, δεν θα ησύχαζε ποτέ. Και που σήμερα βρίσκεται ξανά στο επίκεντρο μιας φοβερής σύγκρουσης, με τους πολυπληθείς Ελληνες της Μαριούπολης, που έμειναν ακόμα να θυμίζουν την παλιά ακμή, να ζουν τον τρόμο της.

Ο Ελληνισμός πάλι στο επίκεντρο αλλά ως λάφυρο

Η παρουσία του Ελληνισμού ενισχύθηκε ακόμα περισσότερο από την ώρα που ο Μέγας Κωνσταντίνος μετέφερε την πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην Ανατολή. Ο εκχριστιανισμός συνέβαλε αποφασιστικά στην ενοποίηση, την ενίσχυση και την επίδραση του Ελληνισμού στις αχανείς αυτές εκτάσεις με το πλήθος των τοπικών λαών, αλλά και το αντίστοιχο πλήθος από κάθε λογής επιβουλείς. Η μακροβιότερη αυτοκρατορία όλων των εποχών, η Βυζαντινή, εγγυήθηκε τη διατήρηση και την άνθηση του πολυπληθούς ελληνικού στοιχείου. Οι Ρώσοι από την εποχή του Μεγάλου Πέτρου και της Μεγάλης Αικατερίνης είδαν στον Εύξεινο Πόντο τη δική τους εκδοχή του Βυζαντίου. Ο Ελληνισμός και πάλι στο επίκεντρο – αλλά αυτή τη φορά ως λάφυρο ανάμεσα σε δύο ανερχόμενες συγκρουσιακές αυτοκρατορίες: ο Ελληνισμός του Πόντου υπήρξε μέγα και μόνιμο θύμα των ατελείωτων ρωσοτουρκικών πολέμων.

Οι Οθωμανοί είχαν φυσικά έναν ακόμα λόγο να γίνουν πιο επιθετικοί έναντι των Ελλήνων, όπως και οι διάδοχοί τους, μετά το 1922, Τούρκοι. Η νέα Τουρκία που έφτιαξε ο Κεμάλ δεν είδε τίποτε άλλο στον Ελληνισμό της Μαύρης Θάλασσας παρά έναν εχθρό που έπρεπε να εξοντώσει. Η επιβίωσή του συνεχίστηκε τελικά κυρίως στα τμήματα που ήλεγχε η ισχυρή πλέον Ρωσική Αυτοκρατορία, η οποία, ως ομόδοξη, ήταν εκ των πραγμάτων συγκριτικά πιο ευνοϊκός χώρος. Η θάλασσα έγινε, μετά τη Συνθήκη του Κιουτσούκ – Καϊναρτζή, το εφαλτήριο για μια επόμενη περίοδο ακμής, παρά τις σκληρές συνθήκες.

Η αρχή του τέλους γι’ αυτή την πορεία, που μετριέται σε χιλιετίες, έγινε αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Μέσα σε λίγες εβδομάδες από την ώρα που οι τσέτες κατέκαψαν τη Σμύρνη και τα παράλια και κατέσφαξαν τους Ελληνες. Η νεοπαγής τότε συμμαχία τους με τη Βρετανική Αυτοκρατορία οδήγησε αμέσως στη Συνθήκη των Μουδανιών του 1922. Αυτή ήταν η βάση για τον τελικό εξανδραποδισμό ενός λαού με παρουσία ασύγκριτα πιο αρχαία και σημαντική από ό,τι εκείνη των εισβολέων που τον εξόντωναν. Η οθωμανική/τουρκική εθνοκάθαρση εναντίον του Ελληνισμού του Πόντου υπήρξε διαρκής και κτηνώδης, από τις πιο φοβερές στην Ιστορία. Παράλληλα, από το 1917, η διάδοχος αυτοκρατορία της Ρωσικής, η Σοβιετική Ενωση, βοήθησε τον Κεμάλ. Η Μόσχα εκδικήθηκε την ελληνική Ουκρανική Εκστρατεία της λεγόμενης Μεσημβρινής Ρωσίας. Και ο αρχηγός του Κόκκινου Στρατού Τρότσκι εφοδίαζε με οπλισμό τον στρατό του Κεμάλ, κάτι που είχε συνέπειες και στη Μικρασιατική Καταστροφή και στον Πόντο.

Εξαφάνισαν το ελληνικό στοιχείο με βαρβαρότητα

Η Τουρκία εξαφάνισε με φρικτή βιαιότητα το ελληνικό στοιχείο. Ομως και η Σοβιετική Ενωση δεν πήγε πίσω: έπρεπε να φτάσει η περίοδος του αποσταλινισμού και του Χρουστσόφ για να μπορέσουν, αν μη τι άλλο, όσοι το επιθυμούσαν να αρχίσουν να οδεύουν προς την Ελλάδα.

Τελικά, ανάμεσα σε δύο αυτοκρατορίες, τη Ρωσική και την Οθωμανική, και με την ενεργό πολιτική μιας τρίτης, της Βρετανικής, που ενδιαφερόταν μόνο για καλές σχέσεις με την Τουρκία για το καθεστώς των Στενών, εκατοντάδες χιλιάδες Ελληνες ξεριζώθηκαν οριστικά από την προαιώνια γη τους. Οσοι απέμειναν, θα ζούσαν κάτω από τη σιδηρά κυριαρχία του Κρεμλίνου – αργότερα, η κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης θα έφερνε ένα ακόμα νέο κύμα πόνου και ξεριζωμού. Σήμερα στη Μαριούπολη η πιο ακμαία ελληνική μειονότητα που άφησαν πίσω τους όλοι αυτοί οι αιώνες ζει τον πιο φρικτό εφιάλτη. Βρίσκεται με κομμένη την ανάσα στην πρώτη γραμμή του πυρός της ναζιστικού τύπου εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία. Και ο Πόντος έγινε και πάλι τόσο «Αξενος» όσο ήταν την πρώτη στιγμή που όλα ξεκινούσαν στο μέγα αυτό κεφάλαιο της ιστορίας του Ελληνισμού. Που τα επιτεύγματά του, όπως και οι τραγωδίες που βίωσε, μέσα στις χιλιετίες, είναι τέτοια που δεν χωρούν εδώ ούτε καν σε τίτλους.