Ο ένας φιλόσοφος που έχει σημαδέψει τον Βλαντίμιρ Πούτιν ήταν μάλλον άγνωστος μέχρι να τον αναδείξει ο σκηνοθέτης Νικίτα Μιχαλκόφ. Λέγεται Ιβάν Ιλίν (1883 – 1954) και απελάθηκε το 1922 από τη Ρωσία με απόφαση του Λένιν. Στο βιβλίο του «Οι αποστολές μας», υποστηρίζει ότι μετά την αναπόφευκτη πτώση του κομμουνισμού ο υπόλοιπος κόσμος θα προσπαθήσει να κομματιάσει τη ρωσική αυτοκρατορία, να προκαλέσει εμφυλίους πολέμους και να αποσπάσει την Ουκρανία από την επιρροή της. Ο μόνος τρόπος να εμποδιστεί αυτή η διαδικασία είναι να βρεθεί στα ηνία της Ρωσίας για μεγάλο χρονικό διάστημα ένας χαρισματικός ηγέτης.

Ο άλλος πυλώνας του ιδεολογικού οπλοστασίου του Πούτιν είναι η παιδική του ηλικία και η εκπαίδευσή του, που τον κάνουν σήμερα να δρα περισσότερο συναισθηματικά παρά στρατηγικά – άρα να είναι και περισσότερο επικίνδυνος. Παρόλο που έχει αναγνωρίσει ορισμένα από τα εγκλήματα του Στάλιν, μοιάζει μαζί του ως προς το ότι θεωρεί τον εαυτό του τον «ισχυρό άνδρα» της ρωσικής παράδοσης. Πιστεύει επίσης στην ανωτερότητα του ρωσικού λαού. Και σε αυτό επηρεάζεται από τον εθνολόγο Λεβ Γκουμιλιόφ (1912 – 1992), γιο της Ανα Αχμάτοβα και του Νικολάι Γκουμιλιόφ, σύμφωνα με τον οποίο κάθε λαός είναι προικισμένος με μια ζωτική δύναμη που εξαρτάται από το γεωγραφικό του περιβάλλον. Και το περιβάλλον των Ρώσων είναι η Ευρασία, που καθιστά τη χώρα τους μια ήπειρο από μόνη της, ασιατική και ευρωπαϊκή, μουσουλμανική και χριστιανική.

O τρίτος φιλόσοφος που έχει σημαδέψει τον ρώσο πρόεδρο, και έχει διαμορφώσει τον βαθύ συντηρητισμό του, είναι ο Κονσταντίν Λεοντίεφ (1831 – 1891). Γνωστός ως «ρώσος Νίτσε», ο Λεοντίεφ ήταν πεισμένος ότι μετά την Αναγέννηση η Δύση βυθίστηκε στην παρακμή. Ο Πούτιν, με τη σειρά του, πιστεύει ότι η οικογένεια είναι εξ ορισμού ετεροφυλόφιλη και ότι η Ευρώπη έχει μπει στον δρόμο της πολιτικής ορθότητας, της θεωρίας του γένους και των φιλελεύθερων ανοιγμάτων. Ενας από τους λόγους που εισέβαλε στην Ουκρανία είναι για να δείξει στους Ρώσους πόσο ανυπόληπτη, αναποφάσιστη και αδύναμη είναι αυτή η Ευρώπη.

Ενας άλλος λόγος είναι καθαρά ψυχαναλυτικός, και τον εξηγεί μια δημοσιογράφος που γνωρίζει καλά τη Ρωσία, η Πιλάρ Μπονέτ. Η ρωσική εισβολή, γράφει στην El País, βασίζεται σε μια ιδέα για τον πόνο που προκαλεί ή μπορεί να προκαλέσει η Ουκρανία στη Ρωσία (εγκαταλείποντάς την ή αποκτώντας την ανεξαρτησία της, σαν ένα παιδί που φεύγει από το σπίτι ή μια γυναίκα που χωρίζει από τον άντρα της για να πάει με κάποιον άλλο), σε συνδυασμό με τον πόνο που, κατά την άποψη του Πούτιν, προκαλεί ή μπορεί να προκαλέσει η Δύση στη Ρωσία. Η ιδεολογία που κυριαρχεί σήμερα στη Ρωσία καλλιεργεί περισσότερο τον πόνο και τον θάνατο παρά τη χαρά και την αναζήτηση της ευτυχίας.

Μπορεί το δόγμα του ρώσου προέδρου να συγκριθεί με τον ναζιστικό μύθο της Αρίας Φυλής; «Ο Πούτιν αποφεύγει να φυλετικοποιεί την εθνική ανωτερότητα του λαού του», λέει στο περιοδικό L’Obs ο γάλλος φιλόσοφος και δημοσιογράφος Μισέλ Ελτσανινόφ. «Η γενετική ζωτικότητα των Ρώσων οφείλεται στην ανάμειξη των διαφόρων λαών. Κατά την άποψη του ηγέτη του Κρεμλίνου, οι Ρώσοι αναζητούν βασικά ένα όραμα, είναι έτοιμοι να πεθάνουν για τις ιδέες τους και διαθέτουν ένα ισχυρό κατακτητικό πνεύμα».

Μ’ έναν τέτοιο άνθρωπο είναι πολύ δύσκολο να διαπραγματευθείς. Η πολιτική του διαλόγου που ακολούθησε, και συνεχίζει να ακολουθεί, ο Εμανουέλ Μακρόν χρησιμοποιείται από τον Πούτιν ως πρόσχημα πρώτα για να συγκαλύψει κι ύστερα για να δικαιολογήσει την επιθετικότητά του. Το μόνο που δεν μπορεί να του καταλογίσει κανείς πάντως είναι η ασυνέπεια. Ηδη από το 2014 έχει αρπάξει την Κριμαία. Ηδη από το 2016 υποστήριζε ότι η Ουκρανία δεν είναι χώρα. Και σε ένα άρθρο του που δημοσιεύτηκε τον Ιούλιο του 2021 στην ιστοσελίδα του Κρεμλίνου, διακήρυξε την ενότητα του ρωσικού και του ουκρανικού λαού. Υπό τη ρωσική ηγεσία φυσικά: όπως υπενθυμίζει στον Economist ο Αντρέι Ζόριν, καθηγητής Ρωσικών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, οι Ρώσοι, οι Ουκρανοί και οι Λευκορώσοι χαρακτηρίζονταν αντιστοίχως πριν από την Οκτωβριανή Επανάσταση Velikorosy (Μεγάλοι Ρώσοι), Malorosy (Μικροί Ρώσοι) και Belorusy (Λευκοί Ρώσοι)…

Kαταστροφές και θρίαμβοι

Το σχήμα που χρησιμοποίησε ο Στάθης Καλύβας για να περιγράψει τα τελευταία 200 χρόνια της ελληνικής ιστορίας φαίνεται πως ισχύει και στη Ρωσία. Οπως σημειώνει ο Ζόριν, το ιστορικό αφήγημα της Ρωσίας καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από θαυματουργές μεταμορφώσεις ακόμη και των πιο εξευτελιστικών ηττών σε τεράστιους θριάμβους. Το σχήμα αυτό το ακολουθούν όλοι οι μεγάλοι πόλεμοι της χώρας: εναντίον των Πολωνών τον 17ο αιώνα, εναντίον των Σουηδών τον 18ο αιώνα, εναντίον των Γάλλων τον 19ο αιώνα και εναντίον των Γερμανών τον 20ό αιώνα. Κινητοποιώντας τη χώρα που είχε φτάσει στο χείλος του γκρεμού, ένας ισχυρός ηγέτης συνέτριβε τον αντίπαλο. Σε αυτή την παράδοση στηρίζεται και ο Πούτιν, θέλοντας με την ισοπέδωση της Ουκρανίας να μετατρέψει σε θρίαμβο τη «μεγαλύτερη γεωπολιτική καταστροφή του 20ού αιώνα», δηλαδή τη διάλυση της ΕΣΣΔ.

Headlines