Γράφει η Μερόπη Μιχαλέλη

Οι εικόνες από τις ξεριζωμένες οικογένειες που εγκαταλείπουν τον τόπο τους με λιγοστά υπάρχοντα, μία βαλίτσα και συχνά το οικογενειακό κατοικίδιο στο χέρι, κάνουν τις τελευταίες εβδομάδες ξανά το γύρο του κόσμου. Τις οθόνες μας συγκλόνισε, πρόσφατα, ένα αγοράκι που έκλαιγε περπατώντας μόνο, κι ένα άλλο, που αναγκάστηκε να διανύσει χιλιόμετρα μόνο του, αφού η μητέρα του έμεινε πίσω στην Ουκρανία και εκείνο έπρεπε να διασχίσει τα σύνορα με τα τηλέφωνα των συγγενών του γραμμένα στο χέρι με στυλό. Τα παιδιά είναι διαχρονικά οι μεγάλοι χαμένοι της φρίκης του πολέμου, αφού διαταράσσεται ο κόσμος τους πριν αναπτύξουν τα ίδια τα εργαλεία να διαχειριστούν καταστάσεις που και για τους ενήλικες ακόμη, είναι δύσκολες και απάνθρωπες.

Πώς αντιμετωπίζουν όμως τα παιδιά τη βία, τη φρίκη και τον ξεριζωμό;

Κάτι που μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα είναι ότι σε καταστάσεις μεγάλης κρίσης και αποσταθεροποίησης της οικογενειακής και κοινωνικής βάσης ασφάλειας, αυτό που προσδιορίζει τις αντιδράσεις και τις συμπεριφορές των παιδιών είναι η στάση των γονέων, όχι μόνο μέσω των εκπεφρασμένων θέσεων τους. Κυρίως, μέσω των αναπαραστάσεων τους, συνειδητών και ασυνειδήτων, για την τρέχουσα συνθήκη, και του τρόπου που διαχειρίζονται τα συναισθήματά τους όταν επικοινωνούν με τα παιδιά τους. Αρκεί να είναι δίπλα τους, ανοιχτοί να τα ακούσουν και να συνομιλήσουν μαζί τους.

Ας δούμε ένα παράδειγμα στην σύγχρονη ιστορία. Κατά την διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, η Βρετανική κυβέρνηση εκπόνησε ένα σχέδιο  απομάκρυνσης των ευάλωτων, κυρίως παιδιών, από το Λονδίνο και τις μεγάλες πόλεις της χώρας για να τα προστατέψουν από τους βομβαρδισμούς.  Δεκάδες χιλιάδες παιδιά απομακρύνθηκαν απότομα από τις οικογένειές τους, χωρίς να ξέρουν πού πηγαίνουν, και οδηγήθηκαν σε αγροτικές περιοχές ή σε άλλες χώρες. Με λίγα ρουχαλάκια σε μία τσάντα, τα παιδιά συχνά έφταναν σε ένα εντελώς άγνωστο χωριό της βρετανικής επαρχίας, όπου σχημάτιζαν το ένα δίπλα στο άλλο μία γραμμή με την πλάτη στον τοίχο σε κάποια μεγάλη αίθουσα περιμένοντας κάποιον από τους κατοίκους να τα διαλέξει για να τα φιλοξενήσει.

Η δυσκολία και η αγριότητα της συνθήκης οδήγησε το BBC να αναθέσει στον μεγάλο Βρετανό Ψυχαναλυτή D.W.Winnicott τη διενέργεια ζωντανών ραδιοφωνικών εκπομπών, , προκειμένου να υποστηρίξει τους γονείς που βίωναν τον αποχωρισμό από τα παιδιά τους αλλά και τις οικογένειες που τα υποδέχονταν για φιλοξενία. Σε αυτές, έδινε ιδιαίτερη έμφαση στην οδύνη των μητέρων, αλλά και στο χρέος της κοινωνίας προς τις οικογένειες υποδοχής αυτών των παιδιών, υπογραμμίζοντας την δυσκολία του έργου που τους είχε ανατεθεί και υπενθυμίζοντας πόσο πολύ υποφέρουν αυτά τα παιδιά που βρίσκονται ξεριζωμένα, μακριά από την οικογένειά τους.

Αυτή η καθολική Ψυχοκοινωνιολογική ανάλυση που πρότεινε μέσω των εκπομπών του είχε ως στόχο την ανάδειξη του ότι η απάλυνση και ανακούφιση από το επώδυνο σοκ του αποχωρισμού, γεννάει την αναγκαιότητα να υπάρχει δημόσια αναγνώριση των δεινών που υφίστανται οι οικογένειες. Κάτι τέτοιο μας απομακρύνει από το καθεστώς μίας εμπειρίας ιδιωτικής τραγωδίας και μας οδηγεί στο καθεστώς της κοινής εμπειρίας, που μπορεί να διαμοιράζεται. Η παρέμβασή του όχι μόνο βοήθησε στην διάχυση Ψυχαναλυτικών εννοιών αλλά και συγκράτησε την αγωνία και την οργή των οικογενειών.

Ο ίδιος μετά το πέρας του πολέμου, σε μεταγενέστερη εκπομπή του το 1960, ανέφερε το εξής σημαντικό: ότι κατά τους εναέριους βομβαρδισμούς , τα παιδιά δεν φοβόντουσαν τις βόμβες. Αντιθέτως, επηρεάζονταν πολύ περισσότερο όταν έβλεπαν τις  μητέρες τους να βιώνουν πανικό. Ωστόσο η λύση δεν ήταν να τα απομακρύνουν από τις μητέρες τους. Άλλωστε, ο ίδιος ανήκε στους σκληρούς επικριτές της απομάκρυνσης. Έγραφε, το 1941: «.. ..είτε τα παιδιά διαταράσσονται συναισθηματικά και το πιθανότερο είναι ότι δεν θα συνέλθουν πλήρως ποτέ, ή είναι ευτυχισμένα μετά την απομάκρυνση και τοποθέτηση τους σε οικογένεια υποδοχής, οπότε οι γονείς είναι αυτοί που υποφέρουν διότι πείθονται ότι κανείς πλέον δεν τους έχει ανάγκη, ούτε καν τα παιδιά τους.».

Γεγονός είναι ότι μπροστά στην ασύλληπτη και απερίγραπτη οδύνη και τις απώλειες σε πολλαπλά επίπεδα που επιβάλει ο πόλεμος στην ζωή των παιδιών, ακόμη και σε αυτά που τον ζούν έμμεσα, χωρίς να είναι τα ίδια εκτεθειμένα στον κίνδυνο, δεν υπάρχουν σαφείς και προβλέψιμες λύσεις και προτάσεις για την αποφυγή των συνεπειών του στον ανθρώπινο ψυχισμό. Μόνο σε έναν δεύτερο χρόνο, στο μεθύστερο, θα αντιληφθούμε το τότε ψυχικό βίωμα.

Μέχρι τότε, τα ασφαλή εργαλεία επεξεργασίας αλλά και επανόρθωσης , έστω μερικής, αυτής της βαθειά τραυματικής και αποσταθεροποιητικής για όλους μας συνθήκης,δεν είναι άλλα από την ασφάλεια, το παιχνίδι και την δημιουργικότητα. Αυτά μας επιτρέπουν, ιδιαιτέρως στα παιδιά, να βγούμε από την θέση του θύματος που παθητικά υφίσταται.

Μία πολιτισμένη κοινωνία παίρνει μέτρα για τους αυριανούς πολίτες της πριν εκείνοι νοσήσουν. Είναι χρέος λοιπόν ολόκληρης της κοινωνίας μας να προσφέρει στα παιδιά τις συνθήκες που θα τους επιτρέψουν ξανά να θέσουν σε κίνηση τις λειτουργίες που βρίσκονται σε εναρμόνιση με την παιδικότητά τους, αλλά και να προσφέρει στους φροντιστές τους την υποστήριξη που χρειάζονται ώστε να μπορέσουν να αποτελέσουν ξανά παράγοντα σταθερότητας και ασφάλειας για εκείνα.

Στο «Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας»  ο S.Freud έγραφε «ΠΟΛΙΤΙΣΜΌΣ είναι η πάλη για την ζωή». Παραμένοντας ευάλωτοι, αλλά διατηρώντας την ψυχική εγγύτητα και την πάλη για την Ζωή,μόνο έτσι μπορούμε να μετασχηματίσουμε το τραύμα  σε μία ψυχική εμπειρία, ενταγμένη στη ροή της ιστορίας μας.

* Η Μερόπη Μιχαλέλη είναι ψυχαναλύτρια με εικοσιπενταετή εμπειρία και πλέον στην περιγεννητική συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία σε δημόσια και ιδιωτικά κέντρα της Ελλάδας. Είναι μέλος της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ενώσεως και της Ευρωπαϊκής Εταιρείας για την Ψυχανάλυση Παιδιών και Εφήβων. Επίσης, είναι ιδρύτρια και επιστημονική υπεύθυνη του Ινστιτούτου για την προαγωγή της Ψυχικής Υγείας στην Εγκυμοσύνη και στα πρώτα χρόνια της Ζωής, ΚΟΙΤΙΔΑ.

Headlines