Ουκρανία: Από τον τηλέγραφο στο WhatsApp

Το 1838, ο Σίντνεϊ Μορς έγραψε στον αδελφό του Σάμιουελ για να τον συγχαρεί για την πρόσφατη λειτουργία του τηλέγραφου, αποκαλώντας τον «όχι μόνο τη μεγαλύτερη εφεύρεση του αιώνα, αλλά τη μεγαλύτερη εφεύρεση όλων των εποχών». Στην ίδια επιστολή μάλιστα έγραφε προφητεύοντας ότι: «Η επιφάνεια της γης θα δικτυωθεί με σύρμα και κάθε σύρμα θα είναι ένα νεύρο. Η γη θα γίνει ένα τεράστιο ζώο με δέκα εκατομμύρια χέρια και σε κάθε χέρι ένα στιλό θα καταγράφει ό,τι η σκηνοθετική ψυχή υπαγορεύει!».

Και πράγματι, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, εκδημοκρατίζοντας τη διάδοση της πληροφορίας και σβήνοντας τα όρια του χρόνου και της απόστασης, έφεραν την επανάσταση σε όλα τα πράγματα, από τα ραντεβού και τις επιχειρήσεις έως την πολιτική και τη διεξαγωγή πολέμων. Σε βαθμό μάλιστα που δεν έχει συμβεί σε τέτοια έκταση από την εφεύρεση του τηλέγραφου.

Ο τηλέγραφος έγινε γρήγορα το νέο και σημαντικό εργαλείο πολέμου. Η δράση του ξεκίνησε από τον Κριμαϊκό Πόλεμο (1853-1856) αλλάζοντας αυτό που κάποτε γινόταν με γενικές οδηγίες και ταξίδια εβδομάδων στη θάλασσα. Η διαχείριση εντολών μάχης προς του αξιωματικούς στέλνονταν με καλώδια από το Λονδίνο στη Ρωσία. Στον Αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο (1861-1865), οι στρατιώτες της Συνομοσπονδίας και της Ενωσης, που ο καθένας αναζητούσε ένα πλεονέκτημα έναντι του άλλου, έστρωσαν περίπου 15.000 μίλια τηλεγραφικού σύρματος.

Γιατί, όμως, κάποιες στιγμές της ιστορίας δεν παράγουν τίποτα περισσότερο από ένα κομμάτι καπνού, ενώ άλλες ξεσπούν σε επανάσταση; Στο βιβλίο «The Quiet Before: On the Unexpected Origins of Radical Ideas», ο Γκαλ Μπέκερμαν επιχειρεί να δώσει μια απάντηση. Ο Μπέκερμαν δίνει ιδιαίτερη προσοχή στα μέσα ενημέρωσης, που όπως πιστεύει ο ρόλος τους είναι κρίσιμος για να πραγματοποιηθούν οι αλλαγές. Ωστόσο σε συνάρτηση με τη λειτουργία των μέσων ενημέρωσης, σημασία έχουν με τη συμβολή τους και οι τεχνολογικές εξελίξεις.

Οι αντιπολεμικές διαδηλώσεις για το Βιετνάμ

Τα τελευταία χρόνια, πιστεύει, έχουμε εξαπατηθεί να πιστεύουμε ότι το Διαδίκτυο, και ιδιαίτερα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης – με τα hashtags και τα emojis τους – μας παρέχουν έναν νέο, άμεσο τρόπο που οδηγεί σε ριζικές αλλαγές. Οπως κατέστησε οδυνηρά σαφές η Αραβική Ανοιξη, αυτό είναι μια ψευδαίσθηση. Οι πραγματικά βιώσιμες κινήσεις, υποστηρίζει ο Μπέκερμαν, απαιτούν μια περίοδο αργής, προσεκτικής επώασης. Αν θέλουμε γνήσια, διαρκή αλλαγή, θα χρειαστεί να ανακαλύψουμε ξανά ή να δημιουργήσουμε εκ νέου τους πιο αργούς ρυθμούς παλαιότερων, προ-ψηφιακών μορφών επικοινωνίας.

Οπως συνέβη με το κίνημα διαμαρτυρίας των πολιτών που οργανώθηκαν διαδηλώνοντας κατά του πολέμου στο Βιετνάμ. Η συγκέντρωση διαμαρτυρίας στην Ουάσιγκτον, το Σάββατο 17 Απριλίου 1965. Σύμφωνα με τους «New York Times» της επόμενης ημέρας, προσέλκυσε περισσότερους από 15.000 διαδηλωτές. Η εφημερίδα περιέγραψε τη διαμαρτυρία ως κάτι ευγενικό, κοινωνικό γεγονός, σημειώνοντας ότι «γενειάδες και τζιν παντελόνια ήταν αναμεμειγμένα με κολεγιακά τουίντ και πλήθος από λευκά κολάρα».

Οι διαμαρτυρίες ενάντια στον πόλεμο έγιναν διαδεδομένες και σημαντικές προσωπικότητες από τον κόσμο της πολιτικής, της λογοτεχνίας και της ψυχαγωγίας ξεχώριζαν. Ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ άρχισε να επικρίνει τον πόλεμο από το καλοκαίρι του 1965 καθώς το ποσοστό θανάτων μεταξύ των μαύρων στρατιωτών ήταν υψηλότερο από ό,τι στους λευκούς στρατιώτες. Ο Μοχάμεντ Αλι – πρωταθλητής του μποξ, γνωστός με το όνομα Κάσιους Κλέι – δήλωσε αντιρρησίας συνείδησης και αρνήθηκε να καταταγεί στον στρατό. Η Τζόαν Μπαέζ συχνά έπαιζε σε αντιπολεμικές συγκεντρώσεις και συμμετείχε σε πολλές διαδηλώσεις. Και ο Τζον Λένον τραγουδούσε εκείνη την εποχή το «Give Peace a chance».

Ο πόλεμος του Κόλπου σε ζωντανή μετάδοση

Ο Πόλεμος στον Περσικό Κόλπο με την κωδική ονομασία Επιχείρηση Αμμοθύελλα (17 Ιανουαρίου 1991 – 28 Φεβρουαρίου 1991), προκάλεσε την αλλαγή παραδείγματος στον τρόπο που τα μέσα ενημέρωσης ενημέρωναν το κοινό για τα πολεμικά γεγονότα.

Η δορυφορική τεχνολογία επέτρεψε έναν νέο τύπο πολεμικής κάλυψης. Τα μέσα ενημέρωσης είχαν πρόσβαση σε στρατιωτικές καινοτομίες, προβάλλοντας εικόνες που παρείχαν τα «όπλα υψηλής τεχνολογίας εξοπλισμένα με κάμερα για τη στόχευση στόχων», σύμφωνα με το Museum of Broadcast Communications. Για πρώτη φορά, άνθρωποι σε όλο τον κόσμο μπόρεσαν να παρακολουθήσουν ζωντανές εικόνες πυραύλων που χτυπούσαν τους στόχους τους και την απογείωση μαχητικών αεροσκαφών από αεροπλανοφόρα από την οπτική γωνία του πιλότου. Οι εικόνες βομβαρδισμών ακριβείας κατά χερσαίων στόχων και η χρήση εξοπλισμού νυχτερινής όρασης έδωσαν στο ρεπορτάζ μια φουτουριστική εικόνα που θύμιζε την εμπειρία βιντεοπαιχνιδιών.

Το CNN ήταν το δίκτυο που κέρδισε τη μεγαλύτερη δημοτικότητα για την κάλυψή του. Οταν ξέσπασε ο πόλεμος διέθεταν τον απαραίτητο εξοπλισμό και προσωπικό και ήταν έτοιμοι να παρακολουθήσουν τα γεγονότα στη Βαγδάτη σε 24ωρη βάση. Οι ανταποκριτές του CNN στη Βαγδάτη, Bernard Shaw, John Holliman και Peter Arnett, καθώς και η υπόλοιπη ομάδα τους επέλεξαν να παραμείνουν στην περιοχή. Τις πρώτες ημέρες του βομβαρδισμού, η ομάδα του CNN μπόρεσε να κάνει ζωντανή μετάδοση μέσω ραδιοφώνου από τη σουίτα του ξενοδοχείου Rashid. Η ζωντανή κάλυψη του CNN από το ξενοδοχείο ήταν επίσης σημαντική, καθώς δεν ήταν επεξεργασμένη. Αυτό το στοιχείο ήταν μια κρίσιμη στροφή στην 24ωρη κάλυψη ειδήσεων. Ταυτόχρονα, η κάλυψη αυτού του πολέμου ήταν πρωτόγνωρη στην αμεσότητά του.

Ενα βρετανικό συνεργείο του CBS News (David Green και Andy Thompson), εφοδιασμένο με εξοπλισμό δορυφορικής μετάδοσης, ταξίδεψε με τις δυνάμεις της πρώτης γραμμής και έφτασε μία ημέρα πριν οι συμμαχικές δυνάμεις εισέλθουν στην πόλη του Κουβέιτ, καταγράφοντας σε ζωντανή μετάδοση την είσοδο των αραβικών δυνάμεων την επόμενη μέρα.

Αραβική Ανοιξη και social media

Στον αραβικό κόσμο, όπου η λογοκρισία στα ΜΜΕ ήταν έντονη, οι πολίτες χρησιμοποίησαν κυρίως τα social media μέσω των κινητών τους, για την οργάνωση των κινητοποιήσεών τους. Η Αραβική Ανοιξη ξεκίνησε με ειρηνικές διαδηλώσεις στην Τυνησία το 2011. Συνεχίστηκε με διαδηλώσεις και στην Αίγυπτο όπου τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επέτρεψαν στους διαδηλωτές να οργανώσουν καλύτερα τη δραστηριότητά τους και να αποφύγουν κυβερνητικές καταστολές. Την ίδια χρονιά η σελίδα Syrian Revolution στο Facebook, με 120.000 ακολούθους, κάλεσε τον λαό της Συρίας σε κινητοποιήσεις. Δύο χρόνια μετά την εμφάνιση της σελίδας στο Facebook, η εξέγερση στη Συρία εξελίχθηκε σε έναν εμφύλιο πόλεμο, μια τεράστια ανθρωπιστική κρίση και ένα διπλωματικό αδιέξοδο με πολλούς εμπλεκομένους. Οπως επισημαίνουν οι αναλυτές Steinert – Threlkeld, με την έρευνά τους «Spontaneous Collective Action: Peripheral Mobilization During the Arab Spring» δημοσιευμένη στο American Political Science Review, η Αραβική Ανοιξη μετασχηματίστηκε σε έναν εμφύλιο με εξωτερική παρέμβαση στη Λιβύη, και συνεχίζεται έως σήμερα με μεγάλης έκτασης πολέμους στη Συρία και την Υεμένη.

Ουκρανία και ανοικτός κώδικας

Σε άρθρο του στο The Atlantic, ο Charlie Warzel επισημαίνει ότι στον πόλεμο που έχει εξαπολύσει η Ρωσία στην Ουκρανία σήμερα η τεκμηρίωση της πραγματικής στρατιωτικής δράσης έχει παρουσιαστεί με σαφήνεια σε όλη τη Δύση. «Υπήρξαν στιγμές όπου ένιωσα ότι ο πόλεμος της πληροφορίας κερδήθηκε από τους μαχητές της παραπληροφόρησης», δηλώνει ο Ελιοτ Χίγκινς, ένας από τους ιδρυτές του πρότζεκτ Bellingcat. Από το 2014, το Bellingcat εστιάζει την προσοχή του στη Ρωσία και την Ουκρανία, όταν άρχισε να εξετάζει την κατάρριψη της πτήσης 17 της Malaysia Airlines στην περιφέρεια Ντονέτσκ.

«Υπάρχει ένα προϋπάρχον δίκτυο σε αυτή την περιοχή που εκτείνεται από το 2014 και δεν έχει εξαφανιστεί. Εχετε βίντεο που γεωγραφικά εντοπίζονται γρήγορα και διατηρούνται για αποδεικτικά στοιχεία εγκλημάτων πολέμου, και αυτό καθιστά εξαιρετικά δύσκολο για τις ψευδείς ρωσικές αφηγήσεις να επικρατήσουν». Ο Χίγκινς άρχισε να καλύπτει τις παγκόσμιες συγκρούσεις στο Διαδίκτυο το 2012 κατά τη διάρκεια του πολέμου στη Συρία. Και συνέβαλε στην έρευνα ανοικτού κώδικα, οι οποίες χρησιμοποιούν υλικό και εικόνες που δημοσιεύονται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, για να βρουν και να οργανώσουν αποδείξεις για μάχες και θηριωδίες.

Ο Μπράντον Σίλβερμαν, δημιουργός του εργαλείου ψηφιακής διαφάνειας CrowdTangle, εστιάζει στις αποχρώσεις του πληροφοριακού πολέμου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης τα οποία έχουν αρχίσει να αποκλείουν τα ρωσικά κρατικά κανάλια όπως το RT και ανησυχεί για τη διαδικασία: οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης κατεβάζουν και διαγράφουν πλήρως τα κανάλια των ρωσικών κρατικών μέσων ενημέρωσης, αντί να τα αρχειοθετούν για να τα μελετήσουν αργότερα.

«Αν κοιτάξετε πίσω σε έναν χρόνο από τώρα, οι ερευνητές και οι ιστορικοί και όσοι ερευνούν εγκλήματα πολέμου θα θέλουν να μάθουν τι έκαναν αυτά τα κανάλια πριν από αυτή την εισβολή», είπε στον Τσάρλι Γουόρτζελ, προσθέτοντας ότι πρέπει να θυμόμαστε πως αυτό που είναι επαληθεύσιμο σήμερα, μπορεί να αμφισβητηθεί αύριο από αυτό που δεν γνωρίζουμε ακόμη ή δεν μπορούμε να δούμε. Στη μέση ενός λεγόμενου πολέμου της πληροφορίας, όπως και στη μέση ενός χερσαίου πολέμου, είναι εύκολο να κάνουμε εκτιμήσεις πολύ νωρίς και να παρασυρθούμε από απλές αφηγήσεις. Αυτό που φαίνεται να έχει νόημα τώρα μπορεί να μην έχει νόημα αύριο.