«Τα καταφύγια του ’30 δεν είναι ασφαλή»

Οι εικόνες που καταφθάνουν από την Ουκρανία μετά τη ρωσική εισβολή, τραβηγμένες από κινητά τηλέφωνα πολιτών, με μικρά παιδιά στοιβαγμένα σε υπόγεια, νεαρές γυναίκες που γεννούν παραδίπλα και γιαγιάδες που προσεύχονται στον Θεό, ενώ την ίδια ώρα, στο έδαφος, εκτυλίσσονται μάχες με πυρά και νεκρούς, θυμίζουν σε όλους το ψυχρό πρόσωπο του πολέμου που καιροφυλακτεί πάντα ξυπνώντας μνήμες Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν οι άνθρωποι για να γλιτώσουν από τους βομβαρδισμούς κρύβονταν σε καταφύγια.

Κάπως έτσι, τις τελευταίες μέρες, πολλοί άρχισαν να αναρωτιούνται αν οι παλιές δομές καταφυγίων στην Ελλάδα – που ως επί το πλείστον κατασκευάστηκαν τη δεκαετία του ’30 και μαζί με τις ιδιωτικές κατασκευές είναι χιλιάδες ανά την επικράτεια – μπορούν να θεωρούνται σήμερα ασφαλείς για την προστασία άμαχου πληθυσμού σε περίπτωση απειλής, όπως και κατά πόσο υπάρχει τέτοιο σχέδιο στο συρτάρι από πλευράς πολιτείας – συγκεκριμένα από τους αρμόδιους φορείς, τη διεύθυνση Πολιτικής Σχεδίασης Εκτάκτου Ανάγκης του υπ. Προστασίας του Πολίτη και το υπ. Εθνικής Αμυνας.

Σε ένα τέτοιο καταφύγιο, περίπου 15 μέτρα κάτω από τη γη, στον Λόφο του Προφήτη Ηλία στον Πειραιά, μας οδήγησε ο Παναγιώτης Δευτεραίος, πολιτικός μηχανικός και σπηλαιολόγος, περιγράφοντας στα «ΝΕΑ» όλα όσα έχει μάθει τα τελευταία 13 χρόνια που ασχολείται με πάθος με την καταγραφή της υπόγειας ζωής των μεγάλων αστικών κέντρων της χώρας. «Το συγκεκριμένο καταφύγιο μοιάζει να είναι κατασκευασμένο την εποχή που έγινε η μαζική κατασκευή καταφυγίων στην Αθήνα, την Αττική αλλά και σε όλη τη χώρα, δηλαδή στο διάστημα 1936-1938. Εκείνα τα δύο χρόνια η κυβέρνηση Μεταξά κατασκεύασε μεγάλο αριθμό καταφυγίων εν όψει του πολέμου και μάλιστα το ’38 θεσπίστηκε ειδικός νόμος που υποχρέωνε όλα τα κτίρια που κατασκευάζονταν, είτε ήταν ιδιωτικές πολυκατοικίες, είτε βιομηχανικά, είτε εμπορικά, να φτιάχνουν και καταφύγια στο υπόγειο.

Ηταν κρατική η μέριμνα, από την πολιτική προστασία της εποχής, με συγκεκριμένες προδιαγραφές, αρκετές εκ των οποίων ήταν δανεικές από γερμανικά πρότυπα. Για παράδειγμα, υπήρχαν συγκεκριμένες διατάξεις για τις πόρτες των καταφυγίων που έκλειναν αεροστεγώς με ειδικά λάστιχα περιμετρικά για να προστατεύουν σε περίπτωση χημικών αερίων. Αλλες προδιαγραφές αφορούσαν το πάχος των τειχίων και τα υλικά κατασκευής, για παράδειγμα, όταν χρησιμοποιούσαν σίδερα μέσα στο μπετό, απαγορευόταν να είναι εγχώριας κατασκευής γιατί τότε θεωρούσαν πως ό,τι κατασκευάζεται εδώ τοπικά δεν είναι καλής ποιότητας. Και άλλες που σχετίζονταν με τον εξαερισμό του χώρου» αναφέρει ο 39χρονος σπηλαιολόγος περπατώντας μπροστά για να φωτίζει τη μοναδική δίοδο προς τα δύο κεντρικά δωμάτια του καταφυγίου.

Μερικά λεπτά νωρίτερα είχαμε πηδήξει μέσα σε μια τρύπα στο έδαφος, καλυμμένη με παλιές πόρτες, και αφού κατεβήκαμε αρκετά σκαλοπάτια, φτάσαμε σε ένα «σταυροδρόμι» που οδηγούσε στους υπόλοιπους χώρους. Ψηλά στον τοίχο, ένα σχεδιάγραμμα με κιμωλία αποτύπωνε την κάτοψη του καταφυγίου ενώ παντού γύρω, στους τοίχους και το πάτωμα, υπήρχαν σημάδια ανθρώπινης παρουσίας με τα πιο παλιά να φτάνουν πίσω στη δεκαετία του ’60.

Σύμφωνα με τον Παναγιώτη, το συγκεκριμένο καταφύγιο, συνολικού εμβαδού 50 τ.μ. (ένα τ.μ. ανά άτομο), θεωρείται μικρό και καθώς είναι λιθόκτιστο, μπορεί να χαρακτηριστεί ασφαλές ακόμα και σήμερα, καθώς δεν έχει σίδερα διαβρωμένα από την υγρασία και τη φθορά του χρόνου. «Πολύ κοντά υπάρχει ένα πιο μεγάλο και πιο οργανωμένο, με τουαλέτες και δεξαμενές νερού. Τα καταφύγια εξοπλίζονταν με εγκαταστάσεις, ηλεκτρομηχανολογικές και υδραυλικές, συστήματα εξαερισμού. Είναι διατηρημένο αλλά κλειστό. Παλιά, υπήρχε ειδική υπηρεσία που περνούσε, έκανε έλεγχο και σφράγιζε τους τοίχους ή τις πόρτες. Αυτό ατόνησε τις τελευταίες δεκαετίες και παρ’ όλο που θεωρούνται ενεργά από τις υπηρεσίες που υποτίθεται τα φροντίζουν, έχουν ξεχαστεί» σημειώνει ο Π. Δευτεραίος.

Στον Πειραιά, μια περιοχή που ανέκαθεν ήταν στρατηγικής σημασίας, μπορεί να υπάρχουν, σύμφωνα με τον σπηλαιολόγο, ακόμα και 50 καταφύγια. «Δεν μπορεί κανείς να είναι σίγουρος για τον ακριβή αριθμό γιατί μπορεί να έχει κάτω από 15 πολυκατοικίες και να μην το ξέρει κανένας. Μόνο μέσα στο λιμάνι πρέπει να είναι πάνω από έξι.

Λυκαβηττού – Αρδηττού

Η Αθήνα βέβαια, λόγω μεγέθους, σίγουρα θα ξεπερνά σε καταφύγια τον Πειραιά. Η πρωτεύουσα έχει δύο μεγάλα καταφύγια, στον λόφο του Λυκαβηττού και στον λόφο του Αρδηττού. Το πρώτο συντηρείται, έχει ενεργές εγκαταστάσεις, ρεύμα, νερό, εξαερισμούς με πρόσφατα ανακαινισμένες σωληνώσεις. Του Αρδηττού είναι εγκαταλελειμμένο. Εκτός αυτών, σίγουρα υπάρχουν εκατοντάδες σε κτίρια ιδιωτικά, όπως ένα μεγάλο που έχουμε εντοπίσει κάτω από εμπορικό στην Ερμού» αναφέρει ο Π. Δευτεραίος διαλύοντας μύθους που ακούγονται διαχρονικά για την υπόγεια Αθήνα. «Γενικά υπάρχουν θρύλοι ότι πολλά σημεία στην Αθήνα επικοινωνούν υπογείως. Τα καταφύγια ποτέ δεν συνδέθηκαν το ένα με το άλλο. Πρόκειται για τοπικές κατασκευές που εξυπηρετούν συγκεκριμένο σκοπό στο σημείο που βρίσκονται».

Βγαίνοντας στην επιφάνεια, ο Παναγιώτης θυμάται ότι το συγκεκριμένο καταφύγιο αποτέλεσε για εκείνον το 2010 το σημείο εκκίνησης για την εξερεύνηση του υπόγειου κόσμου. «Το είχαμε βρει ψάχνοντας για πληροφορίες και είπαμε να το επισκεφθούμε. Κάποια στιγμή που καθαρίζαμε τον χώρο για να γίνει επισκέψιμος, πέρασε κάποιος ηλικιωμένος κάτοικος της γειτονιάς και μας είπε ότι όταν ηχούσαν οι συναγερμοί, κατά τη διάρκεια του πολέμου, έτρεχαν από τα γύρω σπίτια μέσα σε αυτό το καταφύγιο». Οσον αφορά την ασφάλεια των συγκεκριμένων χώρων εν έτει 2022, ο σπηλαιολόγος είναι σαφής. «Τα παλιά καταφύγια της δεκαετίας του ’30 δεν θα έλεγα ότι είναι ασφαλή. Μπορούν όμως να αξιοποιηθούν ως χώροι ιστορικής μνήμης. Τόσο παλιές κατασκευές δεν νομίζω ότι μπορούν να προσφέρουν ασφάλεια. Επιπλέον, σήμερα που έχει αλλάξει ο τρόπος διεξαγωγής ενός πολέμου – χημικά, πυρηνικά -, αυτά τα καταφύγια δεν μπορούν να προστατεύσουν αποτελεσματικά ομάδες πληθυσμού. Οι σήραγγες του μετρό θα ήταν μια καλύτερη λύση. Δεν αξίζει και οικονομικά να γίνει ενίσχυση τέτοιων δομών, καλύτερα να κατασκευαστούν καινούργια καταφύγια. Μπορεί να έχουν κατασκευαστεί και να μην το γνωρίζουμε. Πάντως, αν υπάρχουν, έχει κρατηθεί πολύ καλά το μυστικό» αναφέρει ο σπηλαιολόγος που έως το τέλος του έτους αναμένεται να έχει εκδώσει το βιβλίο «Υπόγεια Αθήνα» με υλικό ερευνών που συγκεντρώνει εδώ και χρόνια με την ομάδα του, «Αστική Σπηλαιολογία».

Εθνικός σχεδιασμός

Πηγές του υπ. Προστασίας του Πολίτη τονίζουν στα «ΝΕΑ» σχετικά με το θέμα: «Από πλευράς ελληνικής πολιτείας και συγκεκριμένα από το υπουργείο Εθνικής Αμυνας και το υπουργείο Προστασίας του Πολίτη, υπάρχει στο πλαίσιο της ΠΣΕΑ ειδικότερος σχεδιασμός για την προστασία του άμαχου πληθυσμού σε περίπτωση που υπάρξει οποιαδήποτε απειλή, προσαρμοσμένος στη βάση των νέων δεδομένων όπως έχουν εξελιχθεί από νέες επιχειρήσεις με νέα οπλικά συστήματα.

Αναμφισβήτητα ο σχεδιασμός του ’40 δεν ανταποκρίνεται στα σύγχρονα πλαίσια και στις σύγχρονες ανάγκες. Σε κάθε περίπτωση, υπάρχει ένας εθνικός σχεδιασμός ο οποίος εκ των πραγμάτων δεν είναι ανακοινώσιμος».