Σε μια εποχή σαν αυτή που μας έλαχε να ζούμε, όπου όλα φαίνονται ν’ αλλάζουν, δυστυχώς προς το χειρότερο, ενώ με αγώνες και θυσίες κατορθώσαμε, χάρη σε ιδιοφυείς δημιουργούς, να έχουμε στη διάθεσή μας πρωτοφανή μέσα, ανασύρουμε από τα νοσηρά απωθημένα μας, από τον ενστικτώδη βυθό μας την αγριότητα του ζώου και τη μανία της καταστροφής. Και είναι παρηγοριά και ελπίδα ν’ ανακαλύπτουμε πως υπάρχουν ακόμη νησίδες σωτηρίας μέσα στη φουρτούνα να μας βοηθούν να διαπλεύσουμε τον ωκεανό των παθών και την τυραννίδα των δυναστικών ενστίκτων πυξίδες. Κι όσο κι αν φανεί αυτό, στην εποχή του αδέσποτου συχνά υλισμού και του κέρδους, παράδοξο, η ιστορία του ανθρώπου μας πληροφορεί πως στις μεγάλες κρίσεις της ιστορίας του όρθιου ζώου ήταν οι ποιητές που έδειξαν να γνωρίζουν την ορθή πορεία, να αναλύουν την παθογένεια μέσων και σκοπών, να δίνουν πρότυπα βίου και αποτρόπαιες πράξεις, ώστε κάθε φορά να συγκροτεί ο άνθρωπος κανόνες βίου, ήθους, μεθόδων και να τον επαναφέρουν στην οδό που τιμά το ζώο, που έκανε με μόχθο και λογική τα τέσσερα πόδια, δύο.

Και πίσω ακριβώς από αυτές τις σωτήριες επιστροφές του ανθρώπου στην ανθρωπιά βρίσκονται οι ποιητές. Θυμίζω πως στην αρχαία μας γλώσσα υπάρχει ουσιώδης διαφορά ανάμεσα στη σημασία των ρημάτων «δρω», «πράττω» και «ποιώ». Το ρήμα «ποιώ» σημαίνει δημιουργώ, φέρω στο φως κάτι εκ του μηδενός. Εξού και ο Ποιητής Ουρανού και Γης, δημιουργός που έφερε στο φως εκ του μηδενός, από το κενό τον Κόσμο.

Αν θέλουμε να μελετήσουμε το παρελθόν και να εξηγήσουμε φαινόμενα της δημιουργικής και καταστροφικής ενέργειας των ανθρώπων, καταφεύγουμε στην ποίηση της εποχής. Χωρίς τον Ομηρο, χωρίς τα αιγυπτιακά, αβδυριακά, περσικά, ινδικά και βορειοευρωπαϊκά έπη δεν μπορούμε να εξηγήσουμε ήθη, μεθόδους, επιτεύγματα και λάθη εγκληματικά της ανθρωπότητας. Πίσω από κάθε μεγάλη ή σκοτεινή εποχή της ιστορίας υπάρχει η άγρυπνη συνείδηση ενός ποιητή.

Από τον Δαβίδ της Γραφής, τον Σαίξπηρ, τον Γκαίτε, τον Πούσκιν, τον Θερβάντες έως τον Τ. Σ. Ελιοτ και τον Διονύσιο Σολωμό διδασκόμαστε να αναγνωρίζουμε τις ανθρώπινες συμπεριφορές που προχωρούν ή πάνε πίσω την ιστορία. Είναι δυνατόν να κατανοήσουμε την ελληνική, πρόσφατη ιστορία μας χωρίς τον Σολωμό, τον Κάλβο, τον Παλαμά, τον Σικελιανό, τον Βάρναλη, τον Σεφέρη, τον Ελύτη; Για να αντιληφθούμε σε βάθος τον στίχο του Σεφέρη «όπου και να ταξιδέψω, η Ελλάδα με πληγώνει», πρέπει να κατεβάσουμε εκατοντάδες ιστορικά, κοινωνιολογικά, πολιτικά βιβλία. Ο στίχος του Κάλβου «εγύρισε τις πλάτες του, φεύγει φεύγει ο προδότης» δεν χρειάζεται καμιά σε βάθος ανάλυση για να μας διδάξει την προδοσία, είτε στη φιλία, είτε στην εθνική μας υπόσταση. Ο στίχος του «Υμνου εις την Ελευθερία» του Σολωμού «αν μισούνται ανάμεσά τους δεν υπάρχει ελευθεριά», όταν δίδασκα χρόνια στην εκπαίδευση, ήταν το καίριο συμπέρασμα στη διδασκαλία της ιστορίας από τα Μηδικά ως τον πρόσφατο Εμφύλιο.

Αλλά η ποίηση, πέρα από την κατανόηση της ιστορίας, είναι και μια καταβύθιση στο υποσυνείδητο, στις επιθυμίες, στις φοβίες, στις ελπίδες, στην κατάφαση της ζωής, στον φόβο, αλλά και στην παραδοχή του θανάτου, του βεβαίου γεγονότος του βίου. Από τη Σαπφώ ως τον Καρυωτάκη και έως τον Παπατσώνη η ελληνική ποίηση είναι ένα εγχειρίδιο κατανόησης της ζωής και, για να θυμηθούμε τον Πλάτωνα, «μελέτη θανάτου». Ο Κάλβος μας δίδαξε πως έγραφε δίπλα «στου τάφου του το ανοικτόν στόμα».

Τα ζώα πεθαίνουν, αλλά δεν το γνωρίζουν πως θα πεθάνουν. Αυτή η γνώση κάνει τον άνθρωπο ποιητή και φιλόσοφο. Εχω μπροστά μου δύο πρόσφατα βιβλία πολυσέλιδα ως συγκομιδή ετών ποιητικής θητείας δύο ελλήνων, φίλων ποιητών. Ο Αντώνης Φωστιέρης έχει μια ποιητική πορεία 50 χρόνων (1970 – 2020) και συγκεντρώνει τώρα στις Εκδόσεις Καστανιώτη αυτή τη συγκομιδή που ξεκίνησε, όταν ήταν ακόμη έφηβος. Ενδεκα συλλογές που από την πρώτη ανέδειξε μια ωριμότητα πρωτοφανή, αν σκεφτεί κανείς ότι το πρώτο κιόλας ποίημα της συλλογής «Το Μεγάλο Ταξίδι» έχει τίτλο «Καλόν εντάφιον η ποίηση» και το τελευταίο, με τίτλο «Μια οδύνη», σημαίνει: «Πέρα από την ηδονή της ηδονής / πέρ’ απ’ των πόθων των κρυφών τη δίνη / κι από τη μέθη πίσω, μια οδύνη / χτυπάει το τζάμι της καρδιάς της αδειανής / που δεν μπορεί καμιά χαρά να ηδύνει». Στίχοι ενός νέου 18 ετών που συνέλαβε εξαίφνης το άλυτο μυστήριο του βίου ανάμεσα στην ηδονή, τη δίνη και την οδύνη της αδειανής καρδιάς. Ο Φωστιέρης στα 50 χρόνια ποιητικής θητείας μελετά πλατωνικά τον θάνατο, χωρίς να θρηνεί και να μοιρολογάει. Ακόμη και οι τίτλοι των συλλογών του έμμονα αναφέρονται στον θάνατο. «Το θα και το να του θανάτου», «Η σκέψη ανήκει στο πένθος», «Πολύτιμη λήθη», «Θάνατος ο δεύτερος». Ενδεικτικοί οι τίτλοι του βιβλίου: «Σκόνη και στάχτη / τώρα διαπαντός. / Στην τεφροδόχο ενός βιβλίου». Κι όμως η ποίηση του Φωστιέρη δεν είναι καταθλιπτική, αφού υμνεί την αθανασία ως καθημερινότητα.

Επίσης, στις Εκδόσεις Καστανιώτη κυκλοφορεί το πολυσέλιδο βιβλίο «Ποίηση, 1999 – 2020» του Βαγγέλη Χρόνη. Είχα τη χαρά παλιότερα να παρουσιάσω την ώριμη ποίησή του με κύριο χαρακτηριστικό πως, μέσα στη σύγχρονη αμηχανία των κρίσεων και των ιών, αρχίζει πάλι να φωτίζει στον ορίζοντα ένας δειλός ήλιος ελπίδας που στηρίζεται στην αντοχή του ανθρώπου να αναγεννάται κάθε φορά από τις στάχτες του.

Ο Χρόνης είναι ποιητής ελεγειακός, με κύριο χαρακτηριστικό των στίχων του τη συγκατάβαση με την αναγκαιότητα της θνητής μας μοίρας. «Ο μόνιμος προορισμός / δεν απαιτεί ταξιδιωτικά έγγραφα / λόγω ακαθόριστης διεύθυνσης. / Η νομιμότητα των άυλων εγγράφων / παραμένει εκκρεμής».

Δύο ποιητικές συνειδήσεις που γράφουν, όπως έλεγε άλλος σημαντικός ποιητής, στην άλλη πλευρά αγγελτηρίων θανάτου.

Headlines