Πόλεμος – Ουκρανία: «Η Ευρώπη χάνει το ραντεβού της με την Ιστορία»

Είναι Γάλλος αλλά με σλαβικές ρίζες: οι παππούδες του εγκατέλειψαν την Κριμαία μετά την επανάσταση του 1917. Ενας ορθόδοξος ανάμεσα σε πολλούς καθολικούς: συνδιευθύνει τον πόλο «Πολιτική και Θρησκείες» στο Collège des Bernardins του Παρισιού. Είναι επίσης επίτιμος διευθυντής του Ινστιτούτου Οικουμενικών Σπουδών της Λβιβ, και συγγραφέας πολλών βιβλίων για τη Ρωσία και την Ουκρανία. Κάποια στιγμή, λέει στα «ΝΕΑ Σαββατοκύριακο» ο ιστορικός Αντουάν Αρζακοφσκί, θα πρέπει να αναλύσουμε τους λόγους της πολυετούς μας τύφλωσης απέναντι στην πουτινική Ρωσία και να σκεφτούμε τρόπους υπέρβασης της αποσύνδεσης ανάμεσα στην ηθική και την πολιτική – «είναι ένα ζήτημα κεφαλαιώδους σημασίας για το μέλλον της Ευρώπης».

Πρώτα το ερώτημα που μας στοιχειώνει όλους: Τι θέλει να επιτύχει ο Βλαντίμιρ Πούτιν στην Ουκρανία;

Πρωταρχικό κίνητρο του Πούτιν είναι να παραμείνει στην εξουσία. Για αυτό, πρέπει να πείσει τον λαό του ότι έχει ένα ξεχωριστό πεπρωμένο, υπεράνω των αρχών του κράτους δικαίου. Είναι όλη η έννοια του νεοϊμπεριαλιστικού σχεδίου υπεράσπισης του «ρωσικού κόσμου» έναντι του «φιλελεύθερου κόσμου», ο οποίος παρουσιάζεται ως πολιτικά, οικονομικά και ηθικά παρακμιακός. Ομως οι Ουκρανοί δείχνουν ότι ένας αδελφός λαός που γνώρισε την ίδια σοβιετική μοίρα είναι σε θέση να ακολουθήσει έναν δρόμο δημοκρατικό και ηθικό ταυτόχρονα. Είναι λοιπόν ο Νο 1 εχθρός.

Δεν είστε λοιπόν αισιόδοξος όσον αφορά την πορεία των ρωσοουκρανικών διαπραγματεύσεων;

Ειλικρινά δεν πιστεύω ότι μπορεί να καταλήξουν σε βιώσιμα αποτελέσματα. Η Ρωσία έχει δυστυχώς ξεκινήσει έναν υπαρξιακό πόλεμο «ζωής και θανάτου» με την Ουκρανία. Ακόμα και αν δίναμε στον Πούτιν μία υπόσχεση γεωπολιτικής ουδετερότητας της Ουκρανίας σε αντάλλαγμα για την απόσυρση των στρατευμάτων του, αυτή η υπόσχεση δεν θα μπορούσε να διαρκέσει. Στο παρόν στάδιο της διαμάχης, οι Ουκρανοί δεν πρόκειται να παραιτηθούν της Κριμαίας και του Ντονμπάς. Επιπλέον, η ουκρανική κοινωνία θα απαιτήσει αποζημίωση για τα εγκλήματα πολέμου και τις καταστροφές της Ρωσίας. Η ουκρανική κυβέρνηση θα αξιώσει επίσης πραγματικές εγγυήσεις ασφαλείας από τις ευρωπαϊκές χώρες. Δεν μπορούμε να τους δώσουμε δεύτερη φορά ψεύτικες υποσχέσεις όπως στη Βουδαπέστη το 1994.

Εχετε διδάξει και στη Μόσχα και στο Κίεβο, έχετε ρίζες στην Κριμαία, γνωρίζετε καλά τον ρωσικό και τον ουκρανικό λαό. Πιστεύετε ότι αν οι Ρώσοι γνώριζαν πραγματικά τι κάνει ο Πούτιν στην Ουκρανία θα ήταν διαφορετική η κατάσταση στη Ρωσία;

Φυσικά, αν οι Ρώσοι έβλεπαν τις εικόνες των κατεστραμμένων μαιευτηρίων ή των γιαγιάδων που κρύβονται σε παγωμένα υπόγεια θα έβγαιναν πολύ πιο μαζικά στους δρόμους. Πιστεύω όμως ότι δεν θα εξεγερθούν απόλυτα παρά μόνο όταν αρχίσουν να καταλαβαίνουν ότι αυτός ο πόλεμος θα τους πλήξει πολύ συγκεκριμένα. Δεν πιστεύω ότι θα αντέξουν καιρό να ζουν όπως οι Βορειοκορεάτες. Σύμφωνα ωστόσο με τον Γκριγκόρι Ιαβλίνσκι, έναν από τους τελευταίους δημοκρατικούς αντιπάλους του Πούτιν που ζει ακόμα στη Ρωσία, το πιθανότερο σενάριο για τη συνέχεια είναι μία κατάρρευση της Ρωσικής Ομοσπονδίας και η εγκαθίδρυση υπεραυταρχικών κυβερνήσεων. Γιατί δυστυχώς η ρωσική κοινωνία δεν διαθέτει σήμερα πόρους ώστε να εναντιωθεί στις φονταμενταλιστικές και παρανοϊκές ιδεολογίες που διακινεί η ρωσική προπαγάνδα εδώ και δεκαετίες.

Λέτε πως οι Εκκλησίες κρατούν ένα από τα βασικά κλειδιά της συμφιλίωσης ανάμεσα στη Ρωσία και την Ουκρανία. Ομως ο πατριάρχης Κύριλλος ευλόγησε τις ρωσικές ένοπλες δυνάμεις – πού βρίσκεται λοιπόν αυτό το κλειδί;

Ναι, οι Εκκλησίες κρατούν ένα από τα βασικά κλειδιά συμφιλίωσης αφού είναι και οι ίδιες μέρος της διαμάχης. Την περίοδο 2018-19, συγκέντρωσα στο Παρίσι, το Κίεβο και την Καν 200 ρώσους, ουκρανούς και ευρωπαίους διανοουμένους, και όλοι συμφώνησαν πως ο ρωσοουκρανικός πόλεμος (που ξεκίνησε, μην το ξεχνάμε, το 2014) υποκινείται από τέσσερα κύρια αίτια ιστοριογραφικής, πολιτικής, γεωπολιτικής και εκκλησιολογικής φύσης. Σε όλες τις περιπτώσεις, η διαμάχη αντιπαρατάσσει εκείνους που έχουν παραμείνει στο επίπεδο του λογισμικού του homo sovieticus, και εκείνους που πιστεύουν στην αποκατάσταση του homo dignus πάνω στα ερείπια της κατάρρευσης της ΕΣΣΔ. Το κλειδί της συμφιλίωσης ανάμεσα στις θρησκευτικές και εθνικές κοινότητες περνάει λοιπόν καταρχήν από τη μεταμέλεια της Ρωσικής Εκκλησίας για τους συμβιβασμούς και τα εγκλήματα της σοβιετικής περιόδου, και την ολική αναθεώρηση της φονταμενταλιστικής θεολογίας που διαβρώνει τη ρωσική εκκλησιολογία από τον 16ο αιώνα.

Δεν ξέρω αν είναι περισσότερο θέμα (κοινής) θρησκείας ή (ρωσικής) προπαγάνδας, αλλά η Ελλάδα είναι μία χώρα όπου μέρος του πληθυσμού διατηρεί πάντα φιλορωσικά, αν όχι φιλοπουτινικά, αισθήματα. Πώς θα το εξηγούσατε;

Μα και στη γαλλική κοινωνία υφίστανται διάφορες μορφές πουτινισμού. Ο δημοσιογράφος Ζαν-Πιερ Ντενί ξεχώρισε πρόσφατα τον φονταμενταλιστικό πουτινισμό ορισμένων θρησκευόμενων, που ονειρεύονται αποκατάσταση του μύθου της πολιτισμικής αγνότητας· τον πουτινισμό των μεταμοντέρνων ελίτ, που αφήνουν να τους καθοδηγούν φιγούρες που θεωρούν ισχυρές· τον αλαζονικό πουτινισμό των πολιτικών και οικονομικών ελίτ που θέλουν να επωφεληθούν από την εξαιρετική αδυναμία της ρωσικής οικονομίας. Υπάρχει ένας αριστερός πουτινισμός, πολύ αντιαμερικανικός, και ένας δεξιός πουτινισμός, που θεωρεί ότι η Ρωσία μπορεί να πολεμήσει τον ισλαμισμό. Ολα αυτά τα ρεύματα αδυνατούν να διαχωρίσουν την αλήθεια της ρωσικής ψυχής από την πραγματικότητα ενός μαφιόζικου κράτους.

Η ΕΕ έκανε μέσα σε μερικές ημέρες ό,τι δεν είχε κάνει 30 χρόνια. Θα βγει τελικά ισχυρότερη από αυτόν τον τρομακτικό πόλεμο;

Πράγματι, η Επιτροπή και το Ευρωκοινοβούλιο συνειδητοποίησαν τον κίνδυνο και επέβαλαν επιτέλους πραγματικές κυρώσεις στη Ρωσία. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο όμως εξακολουθεί να χάνει το ραντεβού του με την Ιστορία. Από τότε που εργαζόμουν στη γαλλική πρεσβεία στο Κίεβο ακόμα, το 1998 – 2002, λέγαμε πως η Ουκρανία είχε «ευρωπαϊκή προοπτική». Είκοσι χρόνια αργότερα, οι «27» εξηγούν στους Ουκρανούς ότι, παρόλες τις προσπάθειές τους να βγουν από τον κομμουνισμό και να αντιμετωπίσουν τις επιθέσεις του Κρεμλίνου, είναι βέβαια κομμάτι της «ευρωπαϊκής οικογένειας» αλλά θα πρέπει να περιμένουν ακόμα πολύ πριν ενταχθούν στην ΕΕ. Θεωρώ αυτή την απουσία ιστορικής αίσθησης δραματική, είναι σαν να τείνουν το χέρι σε όλους τους νεοσοβιετικούς ρεβιζιονιστές στην Ουκρανία και τη Ρωσία.