Η μνησίκακη μνήμη

Η σχέση ανάμεσα στη μνήμη και στην ιστορία μπορεί να γίνει κατανοητή σε δύο διαφορετικά επίπεδα: η ατομική μνήμη αποτελεί την πρώτη πηγή, συχνά ατελή, της ιστορικής γνώσης· και η συλλογική μνήμη είναι το εξαιρετικά πολύτιμο αποτέλεσμα του αθροίσματος των λίγο-πολύ γνωστών γεγονότων.

Αναφέρομαι στο πρώτο επίπεδο, γιατί το βρίσκω στον ιστορικό στον οποίο αφιέρωσα τόσα χρόνια ερευνών: στον Θουκυδίδη. Πρόκειται για τον πρώτο ιστορικό του δυτικού κόσμου μας που θέλησε να γράψει μια ιστορία κριτική και αντικειμενική. Η έρευνα ωστόσο δεν ήταν εύκολη και επιθυμώντας να διαλευκάνει τα γεγονότα έγραψε: «Δυσκολεύομαι να τα ανασυνθέσω, γιατί οι μάρτυρες του κάθε συμβάντος μού δίνουν διαφορετικές εκδοχές, ανάλογα με τη συμπάθειά τους προς τον έναν ή τον άλλον και ανάλογα με τη μνήμη τους». Ιδού λοιπόν η υποκειμενικότητα της μαρτυρίας σε αντιδιαστολή με την ενότητα μιας ιστορικής αλήθειας που είναι δύσκολο να διασαφηνιστεί.

Αλλά, κυρίως, τα ερωτήματα που ο ιστορικός θα θέσει στις μαρτυρίες αυτές θα είναι υποκειμενικά. Ορισμένα αποσπάσματα της Βίβλου μάς παρουσιάζουν μια ιστορία που αποτελείται μόνο από κύρια ονόματα. Ορισμένα ιστορικά κείμενα δεν στέκονται παρά στα υψηλά ιπποτικά γεγονότα και στους πολέμους· στις ημέρες μας ενδιαφερόμαστε αποκλειστικά για την οικονομία. Ορισμένες ιστορίες έθεσαν ερωτήματα για τους πρωταγωνιστές· σήμερα αναρωτιόμαστε για τις ανώνυμες μάζες.

Η μνήμη δεν είναι η μόνη που διακυβεύεται, το βλέπουμε. Και εφόσον βιώσαμε περιόδους όπως ο τελευταίος πόλεμος, όπου ο καθένας έλεγε ψέματα και πλαστογραφούσε έγγραφα, έχουμε καμιά φορά την αίσθηση ότι η ατομική μνήμη λέει περισσότερα από τους μέσους όρους και τις στατιστικές που βασίζονται σε ψευδή δεδομένα. Το περιθώριο λάθους είναι λοιπόν σημαντικό.

Είναι όμως καιρός να πούμε: η ιστορία υπάρχει. Μπορεί να διαφέρει στο ένα ή στο άλλο σημείο, αλλά συνολικά τα γεγονότα είναι γνωστά. Όχι μόνο υπάρχουν για τους ιστορικούς, αλλά υπάρχουν και για τον καθέναν από μας, συνειδητά ή ασυνείδητα, και εκεί συναντούμε τη συλλογική μνήμη που συνίσταται στη λανθάνουσα ύπαρξή τους μέσα μας. Όλοι μας μάθαμε ιστορία· την ξεχάσαμε· αλλά έμεινε εκεί· καθοδηγεί την κρίση μας σε κάθε περίσταση· σχηματίζει την ταυτότητά μας.

Από την ελληνική εμπειρία αντλώ ένα ηθικό πρόβλημα: τι είδους μνήμη οφείλουμε να κρατήσουμε; Στο τέλος ενός ιδιαίτερα ωμού εμφύλιου πολέμου οι δημοκράτες Αθηναίοι επέστρεψαν στην πόλη, αποκατέστησαν το αγαπημένο τους καθεστώς και για να διαφυλάξουν το μέλλον της Αθήνας επέβαλαν έναν όρκο μέσω του οποίου ο καθένας δεσμευόταν να μην «υπενθυμίζει» τα περασμένα κακά. Η μνησίκακη μνήμη έπρεπε να τιμωρηθεί με θάνατο. Και είναι αλήθεια ότι δεν είναι καλό να τρέφει κανείς μνησικακίες. Προφανώς με αυτό δεν εννοούσαν ότι πρέπει κανείς να ζει σε μια ασυνείδητη ελαφρότητα, που δεν γνωρίζει ούτε ρίζες ούτε σημεία αναφοράς. Απομάκρυναν τις ατομικές καταδίκες, όχι τη μνήμη των γεγονότων του παρελθόντος· άλλωστε τα κείμενα της εποχής είναι γεμάτα υπερηφάνεια που πήγαζε από την επανάκτηση της ελευθερίας και την αποκατάσταση της ομόνοιας.

Από εμάς εξαρτάται να προσπαθήσουμε η συλλογική μνήμη να περιέχει λιγότερη πίκρα και περισσότερο ζωηρό πνεύμα, αυτό που επέτρεψε σε μερικούς να θριαμβεύσουν. Έτσι μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα μπορέσουμε ίσως κάποτε να αποφύγουμε την ίδια φρίκη και να μην ξαναπέσουμε τόσο χαμηλά.

Το ανωτέρω κείμενο της Ζακλίν ντε Ρομιγύ δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 5 Απριλίου 1998. Συμπυκνώνει τις ιδέες της πάνω στο ζήτημα της σχέσης ανάμεσα στη μνήμη και στην ιστορία, σχέσης που είχε αποτελέσει το θέμα ενός διήμερου συνεδρίου που είχε πραγματοποιηθεί την περίοδο εκείνη στο Παρίσι και είχε οργανωθεί από την Παγκόσμια Ακαδημία Πολιτισμών. Στο συνέδριο είχαν συμμετάσχει δεκάδες εξέχουσες προσωπικότητες —μεταξύ αυτών, η Ρομιγύ— από πέντε ηπείρους, που είχαν κληθεί να καταθέσουν τις απόψεις τους όσον αφορά την αναγκαιότητα αλλά και τη δυσκολία της διαιώνισης των ιστορικών γεγονότων, της άντλησης πολύτιμων διδαγμάτων από το χθες, με απώτερο στόχο την αναζήτηση της αλήθειας.

Η γαλλίδα Ζακλίν ντε Ρομιγύ (Jacqueline de Romilly), ελληνίστρια με διεθνή αναγνώριση, γεννήθηκε στις 26 Μαρτίου 1913 και απεβίωσε στις 18 Δεκεμβρίου 2010.

Η Ρομιγύ, η δεύτερη μόλις γυναίκα που κατέστη μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας, ανάλωσε το μακρότατο βίο της στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και σκέψης.

Η ζωή της Ρομιγύ, που το 1995 πολιτογραφήθηκε Ελληνίδα, ήταν μια αδιάκοπη σειρά συγγραφής και διδασκαλίας.

Headlines