Το απωθημένο 1917

Ένα  πρόσφατο εξώφυλλο του περιοδικού Economist που αναφερόταν στη «σταλινοποίηση» της Ρωσίας, ήρθε να συμπληρώσει ένα πλήθος αναφορές που όλες τους είχαν ως κοινό τόπο τους παραλληλισμούς ανάμεσα στη Ρωσία και την πάλαι ποτέ ΕΣΣΔ. Με μία έννοια, η ίδια η ύπαρξη και η πολιτική της σημερινής Ρωσίας παρουσιάζεται είτε ως συνέχεια της ΕΣΣΔ, είτε ως αποτέλεσμά της. Είναι ως εάν να επιστρέφει σε μια εντυπωσιακή επίδειξη αναδρομικής (αυτο)δικαίωσης όλη η ρητορική που παρουσίαζε, για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση του Ρόναλντ Ρέιγκαν, την ΕΣΣΔ ως «αυτοκρατορία του κακού.

Το παράδοξο, βεβαίως, τέτοιων αναφορών είναι ότι παραβλέπουν ότι ένα βασικό στοιχείο της ιδεολογίας του πολιτικού ρεύματος που εκπροσωπεί ο Βλαντιμίρ Πούτιν στη Ρωσία είναι η καταδίκη και αποκήρυξη σε όλα τα επίπεδα της Ρωσικής Επανάστασης του 1917. Μέσα σε μια ρητορική που παραπέμπει περισσότερο σε αυτό που συνηθίσαμε να περιγράφουμε ως συντηρητισμό, διατυπώνεται μια ιδεολογική γραμμή σύμφωνα με την οποία όχι μόνο η Επανάσταση ήταν ένα ιστορικό λάθος και ένα τραύμα στην καρδιά μιας Ρωσίας που κατά τη γνώμη του Αλεξάντρ Ντούγκιν «επέστρεψε στην ιστορία» με την εκ νέου ενσωμάτωση της Κριμαίας το 2014, αλλά και τόσο η εσωτερική όσο και η διεθνής τάξη πρέπει να προσανατολιστούν ακριβώς στην αποτροπή του ενδεχόμενου επαναστάσεων και εν γένει βίαιων «ανατροπών».

Ταυτόχρονα, σε μια παράδοξη συμμετρία και η επίσημη εκδοχή του ουκρανικού εθνικισμού επίσης αντιμετωπίζει ιδιαίτερα αρνητικά την σοβιετική εμπειρία και προφανώς και την επανάσταση των Μπολσεβίκων, αφού η εκδοχή της  σοσιαλιστικής ομοσπονδίας που προκρίθηκε θεωρήθηκε η ακύρωση της δυνατότητας εθνικής συγκρότησης της Ουκρανίας και η αφετηρία των δεινών ενάντια στην Ουκρανία, με αποκορύφωμα τον τραγικό λιμό της δεκαετίας του 1930 (που αντιμετωπίζεται ως σοβιετική «γενοκτονία» των Ουκρανών και όχι ως τραγική απόληξη της αδυναμίας των μπολσεβίκων να έχουν μια πολιτική συμμαχίας με του αγροτικούς πληθυσμούς που οδήγησε στη καταστροφική βίαιη κολεκτιβοποίηση και απόσπαση της αγροτικής παραγωγής).

Έτσι, κατά μία παράξενη σύμπτωση αυτό που σήμερα ενώνει όλες τις πλευρές της σύγκρουσης είναι ακριβώς η απόρριψη του 1917. Μικρή σημασία έχει ότι ουδεμία προσπάθεια γίνεται να εξεταστεί πώς θα ήταν ο κόσμος εάν δεν είχε συμβεί η Ρωσική Επανάσταση και εάν και σε ποιο βαθμό θα είχαν προωθηθεί ιστορικές διεργασίες όπως η διάλυση των Αυτοκρατοριών, η αποαποποικιοποίηση ή το κοινωνικό κράτος και η κατοχύρωση κοινωνικών δικαιωμάτων. Το βασικό είναι να οριστεί ως η αφετηριακή στιγμή των δεινών που ακολούθησαν.

Η ιστορική αυτή απώθηση της Ρωσικής Επανάστασης μέσα στην αναμέτρηση με την τραγική επιστροφή του πολέμου στην καρδιά της Ευρώπης, δεν είναι τυχαία. Εάν κάτι χαρακτηρίζει την τομή της ακολουθίας του 1917, όποια γνώμη και εάν έχει κανείς για το τι επακολούθησε, είναι ότι όρισε τη δυνατότητα να υπάρξει μια ριζικά διαφορετική ιστορική διαδρομή, μια εναλλακτική νεωτερικότητα, διακριτή από τις ιστορικές διαιρέσεις που αρθρώνονταν τότε.

Η απόρριψη του ενδεχόμενο του καπιταλιστικού εκσυγχρονισμού (που ήταν με έναν τρόπο ο «άμεσος στόχος» ακόμη και της ιστορικής σοσιαλδημοκρατίας) προς όφελος μιας υπέρβασης του καπιταλισμού, η έξοδος από τον πόλεμο (αντί για την διεξαγωγή του «εθνικού αγώνα» μέχρι τέλους), η διεκδίκηση μιας εναλλακτικής «σοβιετικής δημοκρατίας» και η ταυτόχρονη αναγνώριση του δικαιώματος στην αυτοδιάθεση (άρα και του πραγματικού τέλους των Αυτοκρατοριών και της αποικιοκρατίας) με την πρόταση για πολυεθνικές ομοσπονδιακές μορφές συνύπαρξης (αντί για αιματηρούς «εθνικούς πολέμους»), αποτελούσαν μια εκδοχή ριζικής ιστορικής πρωτοτυπίας που εξακολουθούν να μην μπορούν να ενσωματωθούν ούτε στο αφήγημα του θριάμβου του «φιλελευθερισμού», ούτε σε όλες τις παραλλαγές μεγαλοσωβινιστικών νοσταλγιών.

Με έναν τρόπο, αυτή η απώθηση ορίζει ίσως και το βάθος της ιστορικής τραγωδίας που αντιπροσωπεύουν οι πολεμικές επιχειρήσεις στην Ουκρανία και που δεν περιορίζεται στο δράμα των κατοίκων της. Είναι η τραγωδία μιας νέας διαιρετικής γραμμής ανάμεσα σε Δύση και Ανατολή, όπου ο κυνισμός, η βαναυσότητα και η προσπάθεια χειραγώγησης της σκέψης κυριαρχούν και από τις δύο πλευρές. Είναι, τέλος, η τραγική διαπίστωση της απουσίας εκείνων των κινημάτων, των ιδεολογικών αναζητήσεων, των ευαισθησιών και των οραματισμών που ως αφετηρία αλλά και συμπύκνωση είχαν όλα αυτά όσα εξέφρασε το «1917» ως ιστορική δυνατότητα. Απουσία που γίνεται ακόμη πιο τραγικά εμφανής εάν αναλογιστούμε ότι μία από τις επιδιώξεις της Ρωσικής Επανάστασης ήταν ακριβώς να βάλει τέλος σε μια παγκόσμια σύγκρουση που ήδη είχε εξελιχθεί μια ατέρμονη μηχανή θανάτου, όπως και ότι αυτό που προέκυψε από το 1917, ακόμη και σε μορφή που διέψευδε τα όποια αρχικά οράματα υπήρξε παραπάνω από καθοριστικό για την ήττα του ναζισμού.

Ένας διαφορετικός ειρηνισμός

Βασική πλευρά των διακηρύξεων του εργατικού κινήματος στην ιστορική ακολουθία που οδήγησε στην επανάσταση του 1917 ήταν και η επιμονή ότι ο μόνος δρόμος για την ειρήνη είναι η απαλλαγή από τις κοινωνικές σχέσεις που συντηρούν ταυτόχρονα την εκμετάλλευση και τον διακρατικό ανταγωνισμό. Ας το αναλογιστούμε στην αντιδιαστολή με την οδυνηρή διαπίστωση του πόσο έχει διαψευστεί η μεταψυχροπολεμική υπόσχεση ότι η οικονομία της αγοράς ως παγκόσμια κοινωνικοοικονομική σταθερά θα αποτελέσει και δρόμο για την ειρήνη.