Τύποι ηγεσίας σε δύσκολους καιρούς

Ο πόλεμος στην Ουκρανία έφερε και πάλι στο προσκήνιο το είδος της ηγεσίας που χρειάζονται οι χώρες και ο κόσμος σε δύσκολες περιόδους. Διότι αυτά που είδαν τα μάτια μας δεν νομίζω πως ενθουσίασαν κανένα. Θυμάμαι που συνάντησα τη Μάργκαρετ Θάτσερ στο γραφείο της στην Belgravia του Λονδίνου, αφού είχε βέβαια εγκαταλείψει την πρωθυπουργία.

Ηταν τότε η κορύφωση της κρίσης στη Βοσνία. «Αν ήμουν τώρα στην εξουσία», μου είπε η Θάτσερ, «θα τους φώναζα όλους (δηλαδή τον Κλίντον και το ΝΑΤΟ) και θα τους επέβαλλα να επέμβουν και να αποκαταστήσουν την ειρήνη και τις δημοκρατικές αξίες». Το αποφασιστικό και παρεμβατικό της στυλ ηγεσίας δεν υπάρχει πλέον.

Είναι χαρακτηριστικό αυτού που λέγεται «επιτακτικός» τύπος ηγεσίας (authoritative leadership). Μια ηγεσία δηλαδή που αλλάζει τα πράγματα κι επιβάλλει καινούργιες αρχές και συνήθειες. Μεταμορφώνει ουσιαστικά το πολιτικό περιβάλλον. Ενας τύπος που χαρακτηρίζεται κυρίως από την ανάληψη της πλήρους ευθύνης για κρίσιμες και ριζοσπαστικές αποφάσεις.

Ενας άλλος τύπος ηγεσίας, λιγότερο απόλυτος αλλα εξίσου μεταρρυθμιστικός, είναι ο «μετασχηματιστικός» (transformational) τύπος ηγέτη. Μιας προσωπικότητας δηλαδή που εμπνέει για αλλαγές και που παίρνει τολμηρές πρωτοβουλίες μεταβολής των πολιτικών δεδομένων. Μόνο που αυτό το είδος ηγέτη επιλέγει την πειθώ και τις υπομονετικές διαβουλεύσεις για να πείσει τους άλλους να τον ακολουθήσουν. Είναι υπομονετικός και δαπανά πολύ χρόνο σε συνεννοήσεις για την αλλαγή κατευθύνσεων και στόχων.

Τέτοιος ηγέτης υπήρξε ο Αβραάμ Λίνκολν, που κατόρθωσε μια κατάσταση πολιτικού χάους να τη μεταμορφώσει σε ένα σύστημα εποικοδομητικής διακυβέρνησης.

Ο καθηγητής μου στο Τμήμα Ηγεσίας της Σχολής Κένεντι στο Χάρβαρντ, Ρον Χάιφετζ, εμπνεύστηκε τα χαρακτηριστικά της «προσαρμοστικής» (adaptive) ηγεσίας. Σ’ αυτόν τον τύπο ηγέτη δεν υπάρχει κανένα σημείο που να παραπέμπει σε αυθεντία ή απολυτότητα. Ρόλος του είναι να «καθοδηγεί με το προσωπικό του παράδειγμα» κι αφού επισημάνει τα αδιέξοδα να «δείξει σε όλους τον δρόμο».

Ο ηγέτης προετοιμάζει τον κόσμο για αλλαγές νοοτροπίας και αντιλήψεων. Η ηγεσία μοιάζει με θεραπεία που επιβάλλει διαφορετικό τρόπο ζωής. Δεν εξαντλείται σε απλά γιατροσόφια του είδους κάποιου απλού φαρμάκου ή χαπιού. Η σύνθετη εποχή μας απαιτεί καθοδηγητές πρόθυμους να δουλέψουν σκληρά για να πείσουν τους ανθρώπους για την ανάγκη αλλαγών. Οι τελευταίοι, από την εποχή Κλίντον κι έπειτα, Δημοκρατικοί πρόεδροι στις ΗΠΑ προσυπέγραφαν σε ένα τέτοιο σύστημα λήψης και εφαρμογής πολιτικών αποφάσεων.

Η ηγεσία της «επίλυσης κρίσεων» (crisis management) αποτελεί έναν διαφορετικό τύπο συμπεριφοράς. Χαρακτηριζει πρόσωπα που τα γιγαντώνουν οι περιστάσεις επιδεικνύοντας ικανότητες, πρωτοβουλία και οξυδέρκεια όταν όλοι οι άλλοι μένουν εμβρόνητοι και αδρανούν. Προϋποθέτει ψυχραιμία, ορθολογική ανάλυση και υπολογισμό των ρίσκων, αντικειμενική εκτίμηση της πραγματικότητας, κέρδισμα χρόνου, ευελιξία στην εκτέλεση σχεδίων και βέβαια προσφυγή στην κοινή γνώμη για εξασφάλιση στήριξης απ’ όσους υφίστανται τις συνέπειες της κρίσης.

Οι πόλεμοι, οι πανδημίες και οι κοινωνικές αναταραχές συνιστούν τα περιβάλλοντα που αναδεικνύουν ή κατακρημνίζουν τις ηγεσίες που είναι σε θέση να χειριστούν κρίσεις. Ο Θεόδωρος Ρούζβελτ υπήρξε κυρίως ο πρόεδρος που έδειξε τέτοια ιδιαίτερα προσόντα, δείχνοντας δεξιότητες ξεχωριστού ηγέτη στην απεργία κυρίως των ανθρακωρύχων. Στον σημερινό πόλεμο της Ουκρανίας μόνο ο Ζελένσκι δείχνει να διακρίνεται και να ξεχωρίζει.

Υπάρχει κι ο «οραματικός» (visionary) ηγέτης που μέσα από δύσκολες συνθήκες κι αντιξοότητες χαράσσει μια νέα πορεία που αλλάζει το μέλλον της κοινωνίας. Οπως ο Μάο με τη «μεγάλη πορεία» κι ο Λίντον Τζόνσον με τον «νόμο για την κατάργηση των φυλετικών διακρίσεων» στις ΗΠΑ. Αλησμόνητες στιγμές στην Ιστορία…