Το 20% των εγκεφαλικών οφείλονται στην ατμοσφαιρική ρύπανση

Σχεδόν 29 εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο πεθαίνουν ή μένουν ανάπηροι εξαιτίας ενός εγκεφαλικού επεισοδίου που προκλήθηκε λόγω της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Η τελευταία πλέον συγκαταλέγεται μεταξύ των πέντε πρώτων αιτιών για πρόκληση εγκεφαλικού επεισοδίου και αφορά πάνω από το 20% των συνολικών περιστατικών.

Ως το 2050, τα εγκεφαλικά επεισόδια αναμένεται να αυξηθούν κατά 13% στις ηλικίες από 30 ετών και πάνω στην Ευρώπη, λαμβάνοντας υπόψιν, και τη γήρανση του πληθυσμού.

Τα παραπάνω επιβεβαιώνονται και από την θετική επίδραση της πανδημίας, αφού τα επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης μειώθηκαν δραστικά λόγω του παγκόσμιου lockdown. Στην περίοδο αυτή, οι εισαγωγές εγκεφαλικών στα νοσοκομεία παγκοσμίως μειώθηκαν κατά 19,2%.

Στα δεδομένα που διαμορφώνονται εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, αναφέρεται ο κ. Κωνσταντίνος Βέμμος, Παθολόγος με εξειδίκευση στην πρόληψη και θεραπεία των Αγγειακών Εγκεφαλικών Επεισοδίων και τ. Διευθυντής της Mονάδας Oξέων Aγγειακών Eγκεφαλικών Eπεισοδίων της Θεραπευτικής Kλινικής του Nοσοκομείου «Aλεξάνδρα».

Όπως εξηγεί ο κ. Βέμμος, το Αγγειακό Εγκεφαλικό Επεισόδιο είναι μια οξεία νευρολογική δυσλειτουργία που οφείλεται σε καρδιοαγγειακά αίτια, με αιφνίδια και ταχεία εμφάνιση συμπτωμάτων και σημείων, που παραμένει πάνω από 24 ώρες.

Υπάρχουν τρία είδη εγκεφαλικών επεισοδίων τα ισχαιμικά (80%) η εγκεφαλική αιμορραγία (15%) και η υπαραχνοειδής αιμορραγία (5%).

Παγκοσμίως είναι η 2η αιτία θανάτων και η 3η αιτία συνδυασμού θανάτων και αναπηρίας. Το 2019 υπολογίζεται ότι είχαμε 12,2 εκατομμύρια νέα εγκεφαλικά (αύξηση κατά 70% από το 1990) και αντιστοίχως 6,5 εκατομμύρια θανάτους οφειλόμενους σε εγκεφαλικά επεισόδια (αύξηση κατά 43%).

Οι αυξήσεις αυτές είναι μεγαλύτερες σε χώρες χαμηλού και μέτριου οικονομικού εισοδήματος και παρατηρούνται κυρίως σε άτομα μικρότερα των 70 ετών (αύξηση κατά 15%).

Το εκτιμώμενο συνδυασμένο σύνολο θανάτων και αναπηρίας (DALYs) που χάνονται ανέρχεται σε 143 εκατομμύρια ετησίως.

Υπολογίζεται ότι στην Ελλάδα έχουμε 30-35.000 εγκεφαλικά κάθε χρόνο. Στη χώρα μας, τα επιδημιολογικά ευρήματα από τη διαχρονική μελέτη της Αρκαδίας από το 1993-95 μέχρι το 2013-15 δείχνουν μία μικρή μείωση των νέων εγκεφαλικών κατά 16% με προτυποποίηση στον Ευρωπαϊκό πληθυσμό (172 νέα εγκεφαλικά ανά 100.000 πληθυσμού).

Το άμεσο κοινωνικο-οικονομικό κόστος της νόσου για τη χώρα μας είναι τεράστιο, εκτιμώμενο για το έτος  2015 στο ποσόν των 357 εκατ. ευρώ.

Παράγοντες κινδύνου

Οι κύριοι κλασικοί παράγοντες κινδύνου για την εμφάνιση ενός εγκεφαλικού είναι η υπέρταση, το κάπνισμα, η υψηλή χοληστερόλη και ο σακχαρώδης διαβήτης. Επιπροσθέτως, η ελαττωμένη σωματική άσκηση, η κακή διατροφή και η παχυσαρκία συνεισφέρουν σημαντικά στην εκδήλωση ενός εγκεφαλικού επεισοδίου.

«Τις τελευταίες δεκαετίες έχει αρχίσει να μελετάται η επίδραση της κλιματικής αλλαγής στον πλανήτη μας, σαν παράγοντας κινδύνου καρδιαγγειακών νοσημάτων και ειδικότερα εγκεφαλικών επεισοδίων», σημειώνει ο κ. Βέμμος.

Η κλιματική αλλαγή

Δύο κύριοι παράγοντες της κλιματικής αλλαγής έχουν μελετηθεί: η ατμοσφαιρική ρύπανση από μικροσωματίδια και οι μεταβολές της θερμοκρασίας.

Σε παγκόσμιο επίπεδο, εκτιμήθηκε ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση συμβάλλει στο 7,6% των συνολικών θανάτων το 2015, ενώ οι μη βέλτιστες θερμοκρασίες αντιπροσωπεύουν παρόμοιο ποσοστό (7,7%) θνησιμότητας.

Σε μια πρόσφατη μελέτη στην Ευρώπη (ELAPSE), που δημοσιεύτηκε στο έγκριτο περιοδικό Lancet, ερευνήθηκε η συσχέτιση της μακροχρόνιας ατμοσφαιρικής έκθεσης σε μικροσωματίδια (PM2.5), διοξείδιο του αζώτου (NO2), μαύρο άνθρακα και όζον κατά διάρκεια θερμών περιόδων  (O3), με την συχνότητα εμφάνισης εγκεφαλικών επεισοδίων.

Η μελέτη έδειξε ότι υπάρχει αυξημένος κίνδυνος ισχαιμικού εγκεφαλικού επεισοδίου τόσο μετά από βραχυπρόθεσμη (ημέρες) όσο και μακροπρόθεσμο έκθεση (έτη) στην ατμοσφαιρική ρύπανση.

Η συσχέτιση αφορά κυρίως τα ισχαιμικά εγκεφαλικά που οφείλονται σε νόσο των μεγάλων αρτηριών καθώς και  νόσο των μικρών αγγείων.

Η βραχυπρόθεσμη έκθεση στην ατμοσφαιρική ρύπανση αυξάνει τον κίνδυνο ενδοεγκεφαλικής αιμορραγίας ενώ τα στοιχεία για την μακρόχρονη έκθεση τα δεδομένα είναι ελλιπή. Τα ευρήματα αυτά αφορούν κυρίως την ατμοσφαιρική ρύπανση (ambient air pollution) και δεν περιλαμβάνουν την οικιακή ρύπανση.

Βασική αιτία εγκεφαλικού η ρύπανση

Έτσι, η ρύπανση της ατμόσφαιρας συγκαταλέγεται μεταξύ των 5 πρώτων αιτίων εγκεφαλικών υπεύθυνη για  28,7 εκατομμύρια συνδυασμού θανάτων και αναπηρίας (20,1% του συνόλου).

Η επίπτωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης που σχετίζεται με εγκεφαλικά αφορά περισσότερο άτομα μεγάλης ηλικίας και άτομα χαμηλού ή μεσαίου εισοδήματος σε χώρες με ταχέως αναπτυσσόμενες οικονομίες λόγω της αστικοποίησης και εκβιομηχάνισης.

Στην Ευρώπη, ο συνολικός πληθυσμός από το 2000 έως το 2050 προβλέπεται να αυξηθεί μόνο κατά 3%. Το ίδιο διάστημα η ατμοσφαιρική ρύπανση υπεύθυνη για την αύξηση της θνησιμότητας στις ηλικίες 30 ετών και πάνω, αναμένεται να αυξηθεί κατά 13%, κυρίως λόγω αύξησης των ατόμων ηλικίας 65 ετών και άνω.

Η θερμοκρασία

Η αύξηση ή μείωση της θερμοκρασίας σε σύγκριση με τη μέση περιβαλλοντική θερμοκρασία την αντίστοιχη εποχή είναι μεγάλο μέρος της κλιματικής αλλαγής που συμβαίνει στην εποχή μας.

Γενικώς η αύξηση του μέσου όρου της θερμοκρασίας της ίδιας ημέρας και της προηγούμενης αυξάνει γενικώς τη θνητότητα κατά 3% περίπου, ενώ η σχετιζόμενη με την πτώση της θερμοκρασίας θνητότητα ανέρχεται στο 4,2% σε σχέση με την χαμηλές θερμοκρασίες των προηγούμενων 25 ημερών.

Παρομοίως, ο κίνδυνος θανάτου από εγκεφαλικό σε μεγάλη αύξηση της θερμοκρασίας του περιβάλλοντος παρουσιάζεται τις 3 πρώτες ημέρες (περίπου 14%), ενώ ο κίνδυνος από χαμηλές θερμοκρασίες εμφανίζεται 28 ημέρες μετά (55%). Συνολικά, οι πολύ χαμηλές θερμοκρασίες του περιβάλλοντος ευθύνονται για 8,36 εκατομμύρια συνδυασμού θανάτων και αναπηρίας (5,8% του συνόλου), ενώ οι πολύ αυξημένες θερμοκρασίες ευθύνονται για θάνατο ή αναπηρία 1,09 εκατομμυρίων ατόμων (0,8% του συνόλου).

Τα τελευταία χρόνια, λόγω της κλιματικής αλλαγής με εμφάνιση φαινομένων  καύσωνα και γενική αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη, αναμένουμε αύξηση των θανάτων από εγκεφαλικό, ενώ οι θάνατοι λόγω χαμηλής θερμοκρασίας θα μειωθούν.

Πώς επηρεάζονται τα αγγεία

Ο κ. Βέμμος σημειώνει πως οι μηχανισμοί που η ατμοσφαιρική ρύπανση αυξάνει τον κίνδυνο εγκεφαλικών επεισοδίων είναι αρκετά πολύπλοκοι και συζητούνται ευρέως.

Η έκθεση σε ατμοσφαιρική ρύπανση ενδεχομένως επηρεάζει δυσμενώς την αγγειακή ενδοθηλιακή λειτουργία, αυξάνει τη συστηματική φλεγμονή και την ενεργοποίηση των αιμοπεταλίων και μειώνει την αντιοξειδωτική ενζυμική δραστηριότητα. Αυτό έχει σαν επακόλουθο αυξημένη πηκτικότητα αίματος και θρόμβωση, καθώς επίσης λόγω βλάβης του ενδοθηλίου αύξηση αρτηριακή πίεσης που μπορεί τελικά να προκαλέσει εγκεφαλικό.

Υπάρχουν κάποιες εξηγήσεις για την επίδραση της θερμοκρασίας περιβάλλοντος στην εμφάνιση εγκεφαλικού επεισοδίου.

Κατά τη διάρκεια χαμηλών θερμοκρασιών συμβαίνει αγγειοσυστολή και αύξηση της συστηματικής αγγειακής αντίστασης με αποτέλεσμα την αύξηση της αρτηριακής πίεσης. Επίσης, η αγγειοσυστολή μπορεί να οδηγήσει σε υπερβολική ροή αίματος σε ζωτικής σημασίας αγγειακά στρώματα, όπως τα εγκεφαλικά αγγεία, η οποία θεωρητικά θα μπορούσε να αυξήσει τον κίνδυνο αιμορραγίας.

Κατά διάρκεια καύσωνα με υψηλές θερμοκρασίες σε άτομα μεγάλης ηλικίας η αφυδάτωση, η διαταραχή της ομοιόστασης με ηλεκτρολυτικές διαταραχές μπορούν να οδηγήσουν σε αιμοσυμπύκνωση και θρόμβωση μικρών και μεγάλων αγγείων. Γενικώς η κλιματική αλλαγή αναμένεται να επιδεινώσει την ποιότητα του αέρα μέσω μιας ποικιλίας μηχανισμών, συμπεριλαμβανομένης της αυξημένης συχνότητας των πυρκαγιών που εκπέμπουν λεπτά μικροσωματίδια (PM2,5) και άλλους ρύπους, προκαλούν αυξημένες συγκεντρώσεις του όζοντος στην τροπόσφαιρα με αποτέλεσμα δυσμενείς μετεωρολογικές αλλαγές και ακραία φαινόμενα που οδηγούν σε αύξηση των εγκεφαλικών ειδικά σε ευπαθείς πληθυσμιακές ομάδες.

Οι εκτιμήσεις δείχνουν ότι το 91% των ανθρώπων παγκοσμίως ζει σε μέρη με μέσα επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης που υπερβαίνουν τα πρότυπα που έχει θέσει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας.

Τι να κάνουμε

Πρέπει να ληφθούν μέτρα για τη μείωση των επιπέδων ατμοσφαιρικής ρύπανσης μέσω της προώθησης της χρήσης καθαρών πηγών ενέργειας. Μια άλλη δυνατότητα θα μπορούσε να είναι ο διαχωρισμός περιοχών διαβίωσης από τις βιομηχανικές περιοχές.

Επίσης ή ανάπτυξη και διευκόλυνση της πρόσβασης των δημόσιων συγκοινωνιών σίγουρα θα μειώσει την ρυπογόνο οδική κυκλοφορία.

Τα θετικά της πανδημίας

Η περίοδος της επιδημίας COVID-19 μας πρόσφερε αρκετές πληροφορίες για την συσχέτιση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και της εμφάνισης των εγκεφαλικών επεισοδίων.

Τα επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης μειώθηκαν δραστικά λόγω του παγκόσμιου lockdown. Ενδιαφέρον είναι ότι οι εισαγωγές εγκεφαλικών στα νοσοκομεία παγκοσμίως μειώθηκαν κατά 19,2%.

Ελληνικά δεδομένα από τον ΕΟΠΠΥ δείχνουν ότι το 2019 νοσηλεύτηκαν με εγκεφαλικό στα δημόσια και ιδιωτικά νοσοκομεία 31.039 ασθενείς ενώ το 2020 μειώθηκαν σημαντικά στους 21.526.  Σίγουρα ένα μέρος αυτής της μείωσης οφείλεται στη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης.

Μπορεί όλα τα ανωτέρω να απαιτούν δεκαετίες για να επιτευχθούν η ανάπτυξη Μονάδων Αυξημένης Φροντίδας ασθενών με εγκεφαλικό μπορεί να μειώσει σημαντικά τους θανάτους, την αναπηρία και την οικογενειακή επιβάρυνση.

Η χώρα μας συγκαταλέγεται στις τελευταίες θέσεις στην Ευρώπη σχετικά με την ορθή νοσηλεία ασθενών με εγκεφαλικό επεισόδιο.