Ρωσία: Η εύθραυστη ισορροπία των σχέσεων Πούτιν και Ερντογάν – Τα 6+1 «καυτά» ζητήματα

Οι σχέσεις της Ρωσίας με την Τουρκία έχουν έρθει και πάλι στο προσκήνιο μετά την εισβολή της Μόσχας στην Ουκρανία και την προσπάθεια της Άγκυρας να παίξει τον ρόλο του μεσολαβητή ανάμεσα σε Βλαντίμιρ Πούτιν και Βολοντίμιρ Ζελένσκι, με τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν να έχει πάρει την υπόθεση πάνω του.

Το Politico, σε άρθρο του, αναφέρεται στις σχέσεις Ρωσίας και Τουρκίας, εξετάζοντας τα «καυτά» ζητήματα που υπάρχουν. Ο Τούρκος πρόεδρος και ο Ρώσος ομόλογός του είναι παράξενοι σύντροφοι, σημειώνει το Politico, άλλοτε στενοί στρατηγικοί εταίροι, άλλοτε σκληροί περιφερειακοί αντίπαλοι.

Προς το παρόν, ο Τούρκος ηγέτης αυτοπροβάλλεται ως μεσολαβητής και επισκέφθηκε το παλάτι Ντολμά Μπαχτσέ στην προκυμαία του Βοσπόρου την περασμένη εβδομάδα για να καλωσορίσει προσωπικά τους Ουκρανούς και Ρώσους διαπραγματευτές που είχαν ταξιδέψει στην Κωνσταντινούπολη για τις ειρηνευτικές συνομιλίες.

Αναλαμβάνοντας αυτόν τον ρόλο, ο Ερντογάν βαδίζει σε ένα λεπτό τεντωμένο σχοινί. Η σχέση μεταξύ της Τουρκίας και της Ρωσίας είναι βαθύτατα περίπλοκη και έχει μεγάλη ιστορία. Είναι μια σχέση που έχει στοιχειωθεί από εντάσεις σχετικά με τους Τατάρους της Κριμαίας, την ενεργειακή εξάρτηση και τους πολέμους στο Ναγκόρνο – Καραμπάχ, τη Συρία και τη Λιβύη.

Μόνο τα τελευταία χρόνια, η Τουρκία κατέρριψε ένα ρωσικό πολεμικό αεροσκάφος, οι ρωσικές αεροπορικές επιδρομές στη Συρία προκάλεσαν τον θάνατο 33 Τούρκων στρατιώτών και ο πρεσβευτής της Μόσχας στην Άγκυρα δολοφονήθηκε, θυμίζει το Politico.

Μέλος του ΝΑΤΟ, η Τουρκία έχει χαρακτηρίσει απροκάλυπτα τη σύγκρουση στην Ουκρανία ως πόλεμο, έχει αποκλείσει ρωσικά πολεμικά πλοία από τη Μαύρη Θάλασσα και έχει πουλήσει καταστροφικά αποτελεσματικά μη επανδρωμένα αεροσκάφη Bayraktar στις ουκρανικές δυνάμεις, προκαλώντας μεγάλη οργή από την πλευρά της Μόσχας.

Στον αντίποδα, η Άγκυρα έχει επίσης ενοχλήσει το Κίεβο αρνούμενη να επιβάλει κυρώσεις στη Ρωσία, με τον εκπρόσωπο του προέδρου Ιμπραήμ Καλίν να λέει ότι ο κόσμος δεν έχει την πολυτέλεια «να κάψει τις γέφυρες με τη Ρωσία».

«Είναι αρκετά διαφορετική από άλλους συμμάχους του ΝΑΤΟ», δήλωσε ο Στίβεν Κουκ, ανώτερος συνεργάτης του Συμβουλίου Εξωτερικών Σχέσεων και ειδικός στην τουρκική πολιτική. «Οι Τούρκοι προσπαθούν πραγματικά να τοποθετηθούν με έναν τρόπο όπου υποστηρίζουν την ουκρανική κυριαρχία, αλλά θέλουν επίσης να χρησιμοποιήσουν τις καλές τους υπηρεσίες και στα δύο μέρη για να προσπαθήσουν να μεσολαβήσουν», σημειώνει.

«Κατά τη διάρκεια των τελευταίων 10 ετών, οι Τούρκοι είχαν πραγματικά τριβελιστεί με τη σχέση τους με τις ΗΠΑ – ήταν πολύ δυσαρεστημένοι με αυτήν», είπε, προσθέτοντας ότι η Ρωσία παρουσιάζει τώρα μια καλή εναλλακτική λύση. «Έχουν μια αρκετά καλή σχέση εργασίας», τονίζει.

Στη συνέχεια το Politico παρουσιάζει επτά βασικά ζητήματα που καθόρισαν τις σχέσεις Άγκυρας – Μόσχας τα τελευταία 10 χρόνια.

1. Η προσωπική επαφή και η κατάρριψη του ρωσικού βομβαρδιστικού

Οι δύο ηγέτες διατήρησαν εγκάρδιους δεσμούς μέχρι τον Νοέμβριο του 2015, όταν ένα τουρκικό F-16 κατέρριψε ένα ρωσικό βομβαρδιστικό στα σύνορα Συρίας – Τουρκίας. Ο Πούτιν κατήγγειλε με οργή το περιστατικό ως «μαχαίρι στην πλάτη». Μέσα από μια 10μηνη αντιπαράθεση, η Μόσχα επέβαλε οικονομικές κυρώσεις, συμπεριλαμβανομένων προτροπών να αποφεύγουν οι πολίτες της να ταξιδεύουν στην Τουρκία, η οποία βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στους Ρώσους τουρίστες. Αυτό τελικά ανάγκασε τον Ερντογάν να ζητήσει συγγνώμη από τον Πούτιν.

Η απόπειρα πραξικοπήματος του Ιουλίου 2016 στην Τουρκία τους έφερε πιο κοντά από ποτέ. «Ο Πούτιν έγινε αμέσως σωτήρας του Ερντογάν και του υποσχέθηκε όλη την υποστήριξη που μπορούσε να δώσει», είπε ο Κεμάλ Κιρίστσι, καθηγητής και ανώτερος συνεργάτης στο Ινστιτούτο Brookings.

«Και πάντα υπήρχαν φήμες ότι ήταν οι Ρώσοι που είχαν προειδοποιήσει τον Ερντογάν». Δεν είναι τυχαίο ότι ο Τούρκος πρόεδρος επέλεξε την Αγία Πετρούπολη ως το πρώτο του ταξίδι στο εξωτερικό μετά το πραξικόπημα και όχι τις Βρυξέλλες ή την Ουάσινγκτον. «Η σχέση του με τη Δύση πήγε από το κακό στο χειρότερο», είπε ο Κιρίστσι, «και οι αυταρχικοί ηγέτες είναι πολύ καλοί στο να συνενώνονται».

Η άριστη σχέση τους βοήθησε να ξεπεραστούν γεγονότα που κανονικά θα κατέστρεφαν μια διμερή σχέση, συμπεριλαμβανομένου του πρεσβευτή της Ρωσίας στην Τουρκία που σκοτώθηκε από έναν αστυνομικό εκτός υπηρεσίας στην Άγκυρα το 2016 — κατά τη διάρκεια μιας περιόδου πυρετωδών εντάσεων σχετικά με τη συμμετοχή της Ρωσίας στον πόλεμο της Συρίας — και δεκάδες στρατιώτες που σκοτώθηκαν από ρωσικές αεροπορικές επιδρομές στη Συρία το 2020.

2. Τάταροι στην Κριμαία

Οι Τάταροι της Κριμαίας είναι επίσης ένα επαναλαμβανόμενο αγκάθι στα πλευρά της Μόσχας και της Άγκυρας. Η Τουρκία έχει ιστορικούς δεσμούς με τους Τατάρους της Κριμαίας, μια τουρκική εθνοτική ομάδα ιθαγενών της χερσονήσου, όπου κατοικούν σήμερα 300.000 από αυτούς. Με εντολή του Ιωσήφ Στάλιν το 1944, περισσότεροι από 200.000 Τάταροι απελάθηκαν βίαια στην Κεντρική Ασία, όπου οι μισοί πέθαναν.

Το 1989 επιτράπηκε να επιστρέψουν. Δεδομένου του εθνικού τους δεσμού και της μεγάλης διασποράς των Τατάρων στην Τουρκία, ο Ερντογάν σπεύδει συχνά να τους υπερασπιστεί. Η προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία το 2014 —η οποία αναβίωσε τους φόβους της κοινότητας από την εποχή της Σοβιετικής Ένωσης— αποδείχθηκε μια ιδιαίτερα δύσκολη στιγμή για την Τουρκία.

Η Άγκυρα βγήκε αμέσως κατά της προσάρτησης, διατήρησε επαφή με τους ηγέτες της ομάδας εκεί, χρηματοδότησε ένα νέο Ταταρικό Κέντρο στο Κίεβο και αθόρυβα διαπραγματεύτηκε την απελευθέρωση δύο Τατάρων πολιτικών από τη φυλακή. Ο Ερντογάν υποσχέθηκε επίσης το 2014 ότι είχε λάβει διαβεβαιώσεις από τον Πούτιν ότι θα προστατεύονται.

Ο Κιρίστσι υποστηρίζει ότι αυτή η υποστήριξη είναι μέρος ενός πολύ εγχώριου — και εκλογικού— συλλογισμού για τον Ερντογάν. «Έχει να κάνει περισσότερο με την εσωτερική πολιτική στην Τουρκία», είπε. «Κάθε ψήφος μετράει για τον Ερντογάν, του οποίου η δημοτικότητα μειώνεται καθώς τα οικονομικά προβλήματα συνεχίζουν να συσσωρεύονται».

3. Η ασφάλεια της Μαύρης Θάλασσας

Στη Μαύρη Θάλασσα, η ρωσοτουρκική συνεργασία αυξήθηκε σταδιακά μετά την ανάκαμψη από το υψηλό σημείο της έντασης το 2016. Η Τουρκία ελέγχει την πρόσβαση στη Μαύρη Θάλασσα μέσω των Στενών του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων, αλλά σύμφωνα με τους όρους της Σύμβασης του Μοντρέ του 1936, πρέπει να εγγυηθεί την «πλήρη ελευθερία» στα πολιτικά πλοία που διέρχονται – και επιτρέπεται να εμποδίζει στρατιωτικά πλοία μόνο σε περιόδους πολέμου.

Το 2016, καθώς οι εντάσεις μεταξύ των δύο χωρών κλιμακώθηκαν, κυρίως λόγω των αντίθετων θέσεων τους στη Συρία, ο Ερντογάν ζήτησε μεγαλύτερη παρουσία του ΝΑΤΟ στη θάλασσα. «Η Μαύρη Θάλασσα έχει σχεδόν γίνει ρωσική λίμνη», έλεγε τον Μάιο του 2016, ενώ υποστήριζε την κίνηση ενός κοινού βουλγαρορουμανικού – τουρκικού στόλου στην περιοχή. Αλλά καθώς οι σχέσεις με τη Ρωσία θερμάνθηκαν μετά το πραξικόπημα και η Τουρκία απομακρύνθηκε από τις ΗΠΑ, οι δύο τους άρχισαν να συνεργάζονται στη Μαύρη Θάλασσα. Το 2017, η Άγκυρα έστειλε πολλά πολεμικά πλοία στη βάση Νοβοροσίσκ της Μόσχας για άτυπες ασκήσεις, οι οποίες αργότερα ακολουθήθηκαν από περισσότερο επίσημες κοινές ασκήσεις.

Εν μέσω σύγκρουσης στην Ουκρανία, ο υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας Μεβλούτ Τσαβούσογλου ανακοίνωσε στις 28 Φεβρουαρίου ότι τα Στενά θα αποκλειστούν για τα πολεμικά πλοία. Όμως, όπως επισημαίνει ο Κουκ, όσοι επιστρέφουν στη Ρωσία μπορούν ακόμα να επιστρέψουν στην πατρίδα τους.

4. Ναγκόρνο – Καραμπάχ

Εν τω μεταξύ, στον Νότιο Καύκασο, η Ρωσία και η Τουρκία βρίσκονται σε ευθεία αντίθεση μεταξύ τους, ασκώντας πίεση στη συμμαχία τους. Στον μακροχρόνιο ανταγωνισμό μεταξύ της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν για το Ναγκόρνο-Καραμπάχ – ένα αποσχισμένο έδαφος που υποστηρίζεται από την Αρμενία αλλά αναγνωρίζεται διεθνώς ως αζέρικο – η Μόσχα και η Άγκυρα υποστηρίζουν διαφορετικές πλευρές.

Το Αζερμπαϊτζάν είναι ο πλησιέστερος διεθνής σύμμαχος της Τουρκίας και η Άγκυρα προμηθεύει εδώ και καιρό στο Μπακού τα ίδια μη επανδρωμένα αεροσκάφη Bayraktar που πουλά στην Ουκρανία. Ομοίως, η Ρωσία έχει βαθείς δεσμούς με την Αρμενία και οι δύο χώρες μοιράζονται ένα σύστημα αεράμυνας και είναι μέλος της στρατιωτικής συμμαχίας του Οργανισμού Συλλογικής Συνθήκης Ασφάλειας που υποστηρίζεται από τη Μόσχα.

Ακόμα κι αν η Άγκυρα εξομαλύνει τώρα τις σχέσεις με το Ερεβάν και η Μόσχα συμφώνησε πρόσφατα να εντείνει τη συνεργασία με το Μπακού, αναγκάζονται να υπερασπιστούν τους ιστορικούς εταίρους τους μόλις ξεσπάσουν οι εντάσεις.

Όταν η βία αυξήθηκε στο Ναγκόρνο – Καραμπάχ το 2016, οι δυο τους αντάλλαξαν σκληρά λόγια, με τον Ρώσο υπουργό Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ να αποκαλεί την τουρκική ρητορική «απαράδεκτη». Αλλά όταν ξέσπασε πλήρης πόλεμος για την επικράτεια τον Νοέμβριο του 2020, η κριτική ήταν πιο σιωπηλή, καθώς η Ρωσία παρενέβη ως μεσολαβητής και εξασφάλισε μια εκεχειρία, ενώ επέτρεψε στο Αζερμπαϊτζάν να διατηρήσει τα εδαφικά του κέρδη.

«Αν και βρίσκονταν σε αντίθετα άκρα της σύγκρουσης και οι δυνάμεις που υποστηρίζονται από την Τουρκία ξεπέρασαν τις δυνάμεις που υποστηρίζονται από τη Ρωσία, βρήκαν έναν τρόπο να εγγυηθούν ότι η κατάπαυση του πυρός παραμένει», είπε ο Κουκ από το CFR.

5. Συρία και Κουρδικό ζήτημα

Η Συρία είναι ένα ακόμη μέτωπο όπου η Ρωσία και η Τουρκία συγκρούστηκαν κατά μέτωπο η μία στην άλλη, για να επιστρέψουν στη συνεργασία παρά το γεγονός ότι παρέμειναν στις αντίπαλες πλευρές.

Μετά το ξέσπασμα του συριακού εμφυλίου πολέμου, η σύγκρουση επεκτάθηκε γρήγορα στα νοτιοανατολικά σύνορα της Τουρκίας, πυροδοτώντας τους φόβους της κυβέρνησης για μια αυτόνομη συριακή κουρδική περιοχή στα σύνορά της, καθώς και ένα ρεύμα προσφύγων στην Τουρκία. Με τη Ρωσία να παρεμβαίνει επίσημα για να βοηθήσει το καθεστώς του Μπασάρ αλ Άσαντ ως μακροχρόνιο σύμμαχο το 2015, άρχισαν οι ρωσικές επιθέσεις στην αντιπολίτευση, βάζοντας τον Πούτιν και τον Ερντογάν σε αντίπαλα στρατόπεδα.

Οι εντάσεις κορυφώθηκαν την ίδια χρονιά, με την Τουρκία να καταρρίπτει ένα ρωσικό πολεμικό αεροσκάφος που εισήλθε στον εναέριο χώρο της. Η Ρωσία συνέχισε να περιορίζει το εμπόριο και τα ταξίδια, με τον Πούτιν να κατηγορεί την Άγκυρα ότι υποστηρίζει το Ισλαμικό Κράτος και άνοιξε γραφείο αντιπροσωπείας για τους Κούρδους της Συρίας στη Μόσχα. Αλλά μόλις ο Ερντογάν ζήτησε τη συγγνώμη του, οι δύο πλευρές άρχισαν να συνεργάζονται. Αν και η ευαίσθητη κατάπαυση του πυρός ισχύει προς το παρόν, η Συρία παραμένει ένα συνεχές σημείο πίεσης για τον Ερντογάν.

6. Προκλήσεις στη Λιβύη

Η σύγκρουση στη Λιβύη χρονολογείται από την πτώση του Μουάμαρ Καντάφι το 2011. Στον πόλεμο που ακολούθησε, τόσο ο Πούτιν όσο και ο Ερντογάν αύξησαν τη συμμετοχή τους για να γίνουν οι δύο βασικοί παράγοντες της σύγκρουσης, ενώ για άλλη μια φορά είχαν αντικρουόμενους στόχους.

Η Μόσχα είχε εδώ και καιρό υποστηρίξει το καθεστώς του Χαλίφα Χάφταρ από την ανατολική Λιβύη, παρέχοντας όπλα και στρατιωτικό εξοπλισμό, με μισθοφόρους από τη Βάγκνερ να είναι παρόντες. Η Άγκυρα, από την άλλη πλευρά, τάχθηκε με την υποστηριζόμενη από τον ΟΗΕ Κυβέρνηση Εθνικής Συμφωνίας (GNA), στέλνοντας όπλα, μη επανδρωμένα αεροσκάφη, στρατιωτικούς συμβούλους και Σύρους μισθοφόρους, οι οποίοι έγειραν τη ζυγαριά καθώς ο αγώνας για την Τρίπολη κλιμακώθηκε.

Παρά το γεγονός ότι υποστήριξαν τις αντίπαλες φατρίες, ωστόσο, οι ηγέτες κατάφεραν να έρθουν σε συνεννόηση — όπως και στη Συρία. Ζητώντας από κοινού κατάπαυση του πυρός το 2020, επιβεβαίωσαν τη «δέσμευσή τους για την κυριαρχία, την ανεξαρτησία, την εδαφική ακεραιότητα και την εθνική ενότητα της Λιβύης». Αν και αυτή τη φορά, η συμφωνία δεν κράτησε.

7. Φυσικό αέριο

Παρά τις γεωπολιτικές πιέσεις, οι πολύ σημαντικοί ενεργειακοί δεσμοί μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας παρέμειναν σχετικά σταθεροί —αν και άνισα ισορροπημένοι— από το 2016.

Η Τουρκία είναι από καιρό μια μεγάλη αγορά για τη Ρωσία, λαμβάνοντας απευθείας φυσικό αέριο μέσω του αγωγού BlueStream μέσω της Μαύρης Θάλασσας από το 2005. Σήμερα, εξακολουθεί να εισάγει το 45% του φυσικού της αερίου από τη Ρωσία, αν και αυτή η εξάρτηση μειώνεται. Ο Ερντογάν και ο Πούτιν έχουν υπογράψει συμφωνίες για το έργο του αγωγού TurkStream και τον πυρηνικό σταθμό Akkuyu που υποστηρίζεται από τη Μόσχα.

Ωστόσο, με στόχους να γίνει διαμετακομιστικός κόμβος και να αυξήσει την ενεργειακή της ανεξαρτησία, η Τουρκία έχει επίσης εξερευνήσει τους δικούς της πόρους και ανακοίνωσε μια ανακάλυψη φυσικού αερίου στη Μαύρη Θάλασσα το 2020. Ως επέκταση της ρητορικής της mavi vatan («Γαλάζια Πατρίδα»), οι ίδιοι στόχοι κρύβονται πίσω από την εμπλοκή του Ερντογάν στη Λιβύη και τη συμφωνία που καταρτίστηκε για την πρόσβαση της Τουρκίας στην ανατολική Μεσόγειο για τη δημιουργία μιας Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης.

Ενώ η Τουρκία θα συνεχίσει να αγοράζει ρωσικό πετρέλαιο και φυσικό αέριο προς το παρόν, σύμφωνα με τον αναπληρωτή υπουργό Ενέργειας Αλπαρσάν Μπαϊρακτάρ, οι τρέχουσες προσπάθειες της Ευρώπης να μειώσει αυτές τις εξαγωγές μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία μπορεί να θέσουν την Τουρκία μπροστά και κέντρο πιθανών εναλλακτικών οδών εφοδιασμού — είτε από το Αζερμπαϊτζάν, μέσω του αγωγού φυσικού αερίου Trans-Anatolian, είτε από το Ισραήλ με συνομιλίες για έναν νέο αγωγό στο τραπέζι μετά την κατάργηση του έργου EastMed τον Ιανουάριο.