Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’: Ο ανδριάντας του εθνομάρτυρα στα Προπύλαια

Ο ανδριάντας του Αγίου Γρηγορίου Ε’, Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως και εθνομάρτυρα (απαγχονίστηκε από τους Τούρκους στις 10 Απριλίου 1821), βρίσκεται ως γνωστόν στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Η ιστορία της κατασκευής του αγάλματος του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε’ ξεκίνησε τον Απρίλιο του 1869, όταν η πρυτανεία του Πανεπιστημίου Αθηνών έδωσε τη σχετική παραγγελία στο γλύπτη Γεώργιο Φυτάλη (ταυτόχρονα μάλιστα ανέθεσε στο γλύπτη Ιωάννη Κόσσο την κατασκευή του ανδριάντα του Ρήγα Φεραίου).

Τις δαπάνες κατασκευής των δύο αγαλμάτων, που προορίζονταν για την πλατεία μπροστά στο Πανεπιστήμιο, ανέλαβε ο εθνικός ευεργέτης Γεώργιος Αβέρωφ.

Η κατασκευή του ανδριάντα του Γρηγορίου Ε’ ολοκληρώθηκε το 1872, τα δε αποκαλυπτήρια του αγάλματος έγιναν την 25η Μαρτίου του ιδίου έτους, αρκετούς μήνες μετά την αντίστοιχη τελετή για το άγαλμα του Ρήγα (16 Ιουνίου 1871).

Η σημαντική αυτή καθυστέρηση αποδόθηκε αρχικά στο γεγονός ότι ο Φυτάλης προβληματίστηκε πολύ αναφορικά με τα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά του Γρηγορίου, αλλά στην πραγματικότητα η αργοπορία πρέπει να οφειλόταν σε τεχνικά προβλήματα ή και σε φόρτο παραγγελιών στο εργαστήριο των Φυτάληδων εκείνη την περίοδο.

Το άγαλμα του Γρηγορίου είναι ένα έργο που δεν παρουσιάζει εκπλήξεις, καθώς χαρακτηρίζεται από σωστές αναλογίες και ισορροπία. Ταυτόχρονα, όμως, είναι ένα έργο βαρύ, ψυχρό, πνιγμένο στις σκληρές πτυχές της ιερατικής στολής. Ο εθνομάρτυρας Γρηγόριος αποδίδεται κατενώπιον (δηλαδή, τελείως κατά πρόσωπο), με ελαφρά στροφή του κεφαλιού του προς τα δεξιά. Το αριστερό χέρι του κρατά την ποιμαντορική ράβδο, ενώ το δεξί χέρι του είναι απλωμένο προς τα μπρος, προς τα πλήθη, όπου έχει στραμμένο το βλέμμα του.

Η τελετή των αποκαλυπτηρίων του ανδριάντα του Γρηγορίου έγινε με κάθε επισημότητα, αφού προηγήθηκε δοξολογία στο μητροπολιτικό ναό της Αθήνας. Παρόντες στην πλατεία του Πανεπιστημίου ήταν οι βασιλείς με τη συνοδεία τους, ουκ ολίγοι επίσημοι, παρατεταγμένοι στρατιώτες και πλήθος κόσμου.

Ο πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών και καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής, Ευθύμιος Καστόρχης, ανεβασμένος σε ξύλινο βήμα στολισμένο με μυρτιές, εκφώνησε τον πανηγυρικό και προέβη στην αποκάλυψη του αγάλματος.

Στη συνέχεια ο μέγας Αριστοτέλης Βαλαωρίτης απήγγειλε το ποίημα Ο ανδριάς του αοιδίμου Γρηγορίου του Ε’ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, το οποίο είχε γράψει για την περίσταση κατόπιν παραγγελίας του Πανεπιστημίου. Είναι το ποίημα που αρχίζει με τον πασίγνωστο στίχο «Πώς μας θωρείς ακίνητος; Πού τρέχει ο λογισμός σου;»

Η δραματική απαγγελία του ποιήματος από τον Βαλαωρίτη υπήρξε χωρίς αμφιβολία το σημαντικότερο γεγονός της τελετής. Το ίδιο το ποίημα, γραμμένο σε «αρματωλικήν γλώσσαν», δημοσιεύτηκε στις περισσότερες εφημερίδες, ενώ στίχοι του μεταφράστηκαν σχεδόν αμέσως στα γαλλικά και τα αγγλικά.

Αντίθετα, το άγαλμα του Γρηγορίου πέρασε μάλλον απαρατήρητο, και το όνομα του Φυτάλη αναφέρθηκε απλώς σε μερικές εφημερίδες.