Στάλιν / Πούτιν: βρείτε τις διαφορές

Tα παλιά τα χρόνια, όταν ο Πούτιν δεν φοβόταν τον ίσκιο του, συνήθιζε να οδηγεί τους καλεσμένους του στη βιβλιοθήκη του Στάλιν και να τους ζητά να διαλέξουν ένα βιβλίο. Υστερα κάθονταν παρέα και σχολίαζαν τα pometki, τις σημειώσεις δηλαδή του Στάλιν στο περιθώριο των σελίδων. Αλλοτε ήταν ένα «χα-χα-χα!», άλλοτε ένα «άντε χάσου» ή «γελοίος». Στη βιογραφία του Ιβάν του Τρομερού είχε σημειώσει «δάσκαλος». Και στην εισαγωγή μιας βιογραφίας του Μπίσμαρκ είχε γράψει «Μην τρομάζετε τον Χίτλερ».

Πολλοί αναρωτιούνται σήμερα αν ο Πούτιν είναι ένας νέος Στάλιν. Kαι η αλήθεια είναι ότι οι ομοιότητές τους είναι αρκετές. Οπως σημειώνει στον New Statesman ο βρετανός ιστορικός Σάιμον Σίμπαγκ Μοντεφιόρε, που έχει γράψει δύο βιογραφίες του Στάλιν, αυτό που ενώνει τους δύο ηγέτες είναι η πεποίθηση ότι ο καλύτερος τρόπος διοίκησης της Ρωσίας είναι ο αυταρχισμός, που βασίζεται στον καταναγκασμό. «Οι Ρώσοι χρειάζονται έναν τσάρο» έλεγε ο Στάλιν. Ενα άλλο κοινό τους σημείο είναι η εμμονή με την ιστορία. Οταν ο πρώην αμερικανός πρεσβευτής στη Σοβιετική Ενωση Αβερελ Χάριμαν συνεχάρη τον Στάλιν για την κατάληψη του Βερολίνου, εκείνος απάντησε: «Ναι, αλλά ο Αλέξανδρος Α’ κατέλαβε το Παρίσι». Ο Πούτιν, με τη σειρά του, όποτε συναντά ιστορικούς τούς ρωτά: «Πώς θα με κρίνει η ιστορία;».

Ο σημερινός ηγέτης της Ρωσίας δεν κρύβει τον θαυμασμό του για τον Στάλιν, τον οποίο θεωρεί έναν ηγέτη γεννημένο για την επανάσταση, όπως ο Ολιβερ Κρόμγουελ και ο Ναπολέων. Ομως ο Πούτιν δεν είναι Στάλιν: αντίθετα με εκείνον, που ήταν ένας διεθνιστής μαρξιστής, ο άνθρωπος που διέταξε την εισβολή στην Ουκρανία δεν είναι παρά ένας τύραννος του 21ου αιώνα, ένας εθνικολαϊκιστής που έχει υιοθετήσει στοιχεία των Ρομανόφ και του σοβιετικού ιμπεριαλισμού.

Ο Στάλιν δεν ενδιαφερόταν για τα λεφτά και για είκοσι χρόνια μπαινόβγαινε στις φυλακές ως παράνομος επαναστάτης. Ο Πούτιν έχει μια περιουσία που υπολογίζεται σε 200 δισεκατομμύρια δολάρια και ανέβηκε ελισσόμενος στους σκοτεινούς διαδρόμους της σοβιετικής γραφειοκρατίας. Ο Στάλιν πίστευε ότι ο σοσιαλισμός μπορεί να επέλθει μόνο «μέσα από ένα κοινωνικό σύστημα αιματοχυσίας» και σκότωσε για τον σκοπό αυτόν 20 εκατομμύρια αθώους ανθρώπους. Ο Πούτιν προτιμά τις χειρουργικές δολοφονίες και τα εξωτικά δηλητήρια. Στο εσωτερικό φυσικά – γιατί στο εξωτερικό δίνει εντολές στον στρατό του να κυριαρχήσει διά της τρομοκρατίας. Το είδαμε στην Τσετσενία, το είδαμε στη Συρία, το βλέπουμε αυτές τις ημέρες στην Ουκρανία.

Οσο κι αν ξενίζει επίσης αυτή η λέξη, ο Στάλιν ήταν ένας διανοούμενος που ήθελε να αναμορφώσει την κοινωνία με βάση τις ιδέες του (κάτι που εξηγεί σε έναν βαθμό γιατί τον δόξαζαν και πολλοί ευρωπαίοι διανοούμενοι, σαν τον Μπέρναρντ Σο, τον Χ.Τζ. Γουέλς, τους Σίντνεϊ και Μπέατρις Γουέμπ). Οπως γράφει ο Τζέφρι Ρόμπερτς στο βιβλίο του «Η βιβλιοθήκη του Στάλιν: ένας δικτάτορας και τα βιβλία του», ο Στάλιν διάβαζε πολύ για να μάθει να εφαρμόζει τις ιδέες που στήριζαν το νέο κράτος και να το προστατεύει από τους κινδύνους. Οταν δεν διάβαζε ιστορία και βιογραφίες, μελετούσε βιολογία και γλωσσολογία. Για τις γλώσσες, μάλιστα, πίστευε πως μια μέρα, όταν θα είχε θριαμβεύσει ο σοσιαλισμός, θα συγχωνεύονταν σε μια οικουμενική γλώσσα. Αυτό δεν τον εμπόδισε να διαλύσει το κίνημα Εσπεράντο στη Σοβιετική Ενωση, εκτελώντας ή εξορίζοντας εκατοντάδες στελέχη του.

Ο Πούτιν, πάλι, δεν διαβάζει. Είναι ζήτημα αν έχει διαβάσει έστω και ένα από τα βιβλία του Στάλιν, παρατηρεί ο Μοντεφιόρε. Οι συγγραφείς που επικαλείται συνήθως, ο Ιβάν Ιλιν και ο Νικολάι Μπερντιάεφ, κινούνται στον χώρο της ρωσικής πνευματικότητας. Οσο περισσότερο απομονώνεται ο Πούτιν τόσο περισσότερο του κολλάει στο μυαλό ότι η Αγία Ρωσία πρέπει να επιβληθεί στην παρακμιακή Δύση.

Ο Στάλιν, αντιθέτως, δεν είχε κανένα στοιχείο μυστικιστικού ρωσικού μεσσιανισμού. Δεν καταδίκαζε τη σύγχρονη Δύση, ήθελε να την ξεπεράσει. Ο τρόπος που σκεπτόταν ήταν στρατηγικός. Σε αυτό διέφερε από τον Χίτλερ, με τον οποίο συχνά τον συγκρίνουν. Οπως γράφει ο Τίμοθι Ράιμπακ στο βιβλίο του «Η ιδιωτική βιβλιοθήκη του Χίτλερ: τα βιβλία που διαμόρφωσαν τη ζωή του» (2008), στη βιβλιοθήκη του Φίρερ υπήρχαν πολύ περισσότερα βιβλία για τη θρησκεία απ’ ό,τι περίμενε. Ο Χίτλερ φανταζόταν τον εαυτό του ως μια θεϊκή δύναμη που θα άλλαζε τον κόσμο.

Ο Μοντεφιόρε παραθέτει δύο ακόμη ομοιότητες και μία διαφορά ανάμεσα στον Στάλιν και τον Πούτιν. Ο τελευταίος απειλεί σήμερα τον λαό του με την αναβίωση του σταλινικού Μεγάλου Τρόμου, που ξεκίνησε το 1937, κράτησε δυόμισι χρόνια και οδήγησε στην εκτέλεση ενός εκατομμυρίου ανθρώπων. Ο Πούτιν το 2022 είναι όσο απομονωμένος ήταν ο Στάλιν το 1952, και αυτό παρόλο που έχει πρόσβαση στο Internet και το WhatsApp. Αν όμως ο Στάλιν είχε στα 69 του καταλάβει ολόκληρη την Ανατολική Ευρώπη και το Βερολίνο, είχε εκβιομηχανίσει τη Ρωσία και την είχε κάνει μια πυρηνική υπερδύναμη, ο Πούτιν στην ίδια ηλικία μπορεί να υπερηφανεύεται ότι ελέγχει το Ντονμπάς. Δεν το λες και θρίαμβο.

Ο εραστής της Μεγάλης Αικατερίνης

«Δεν είναι καθόλου τρελός, προβάλλει ένα όραμα της Ρωσίας με το οποίο μεγάλωσαν πολλοί σε αυτή τη χώρα – ένα όραμα του ρωσικού κράτους ως μιας αυτοκρατορίας που πρέπει να επεκταθεί, και από την επέκταση αυτή κρίνονται οι ηγέτες», λέει για τον Πούτιν ο Μοντεφιόρε, συγγραφέας βιβλίων όπως «Στάλιν: η αυλή του κόκκινου Τσάρου» και «Οι Ρομανόφ, η Μεγάλη Αικατερίνη και ο Ποτέμκιν». Στο τελευταίο αυτό βιβλίο, το οποίο ο Πούτιν πρέπει να έχει διαβάσει αφού το συζήτησε με τον Τζορτζ Μπους τον νεότερο όταν ο τότε αμερικανός πρόεδρος επισκέφθηκε την Πετρούπολη, ο Γκριγκόρι Ποτέμκιν – εραστής της Μεγάλης Αικατερίνης – προσαρτά την Κριμαία, κατακτά μέρος της νότιας Ουκρανίας δημιουργώντας τη Χερσώνα, το Μικολάεβ και την Οδησσό, και αποκαλεί όλη αυτή την περιοχή «Νέα Ρωσία». Είναι ακριβώς η περιοχή που θέλει πίσω ο Πούτιν. Να εμπνεύστηκε άραγε την εισβολή από τον Μοντεφιόρε;