Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος: Η ενότητα του ελληνισμού μέσα στο χρόνο

Ακούραστος ερευνητής του νεώτερου πνευματικού μας βίου, ο κ. Κ. Θ. Δημαράς καταπιάνεται σε δύο πρόσφατα πονήματά του με τη σημαντικώτερη μορφή της νεοελληνικής ιστοριογραφίας, τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο. Εννοώ τις εισαγωγές του στα «Προλεγόμενα» και την πρώτη συνεπτυγμένη μορφή της «Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους» του Παπαρρηγόπουλου που κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις «Ερμής», για τις οποίες και άλλοτε δόθηκε στη στήλη αυτή ευκαιρία επαινετικά να αναφερθή.

Είναι, νομίζω, η πρώτη φορά που το έργο του θεμελιωτή της ιστορίας ως επιστήμης στη νεώτερη Ελλάδα γίνεται αντικείμενο τόσο υπεύθυνης μελέτης, τοποθετημένο μέσα στα πλαίσια της εποχής αλλά και σε συνάρτηση με τα πνευματικά ρεύματα και τις πολιτικές και άλλες ανελίξεις που σημειώνονται την πρώτη πεντηκονταετία του ελεύθερου πολιτικού μας βίου. Την σημασία των οποίων μπορούμε να αντιληφθούμε αν σκεφτούμε ότι τα ιδεώδη που διαμορφώθηκαν κατά τα κρίσιμα αυτά χρόνια εκράτησαν δέσμιό τους τον ελληνισμό μέχρι και το τέλος της δεύτερης δεκαετηρίδας του αιώνα μας, μέχρι δηλαδή και τη Μικρασιατική Καταστροφή. Εννοώ το ιδεώδες της Μεγάλης Ιδέας, που αν προβάλλεται για πρώτη φορά ως «σύνθημα» από τον Ιωάννη Κωλέττη, στο έργο του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου, εν τούτοις, βρίσκει τη θεωρητική του δικαίωση. Και επί πλέον αποκτά, με τη βοήθειά του, την ευρεία εκείνη διάδοση και την ομόθυμη λαϊκή συγκατάνευση, χωρίς την οποία θα ήταν αδύνατο να μεταβληθή σε έναν από τους σημαντικώτερους ρυθμιστικούς παράγοντες του νεώτερου πολιτικού μας βίου. […]

Ο ιστορικός, θα μας ειπή ο κ. Δημαράς, όπως και ο ποιητής γεννιέται, δεν δημιουργείται. Δεν ξέρω αν ο αφορισμός μπορεί να θεωρηθή ως κανόνας. Προκειμένου όμως για τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο, ασφαλώς έχει πλήρως την ισχύ του. Ουσιαστικά πρόκειται για έναν, όπως θα λέγαμε σήμερα, «αυτοδίδαχτο», αφού όχι μονάχα οι ακαδημαϊκοί τίτλοι τού απέλειψαν, αλλά ούτε και το απολυτήριο του Γυμνασίου δεν του δόθηκε η δυνατότητα να αποκτήση. Του το κατελόγισαν συχνά οι αντίπαλοί του. […]

Το νέο που εισάγει η ουσιαστική αλλά και άκρως πολύτιμη συμβολή του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου στην ιστοριογραφία, και μάλιστα όχι μονάχα την ελληνική, είναι η αντίληψή του για την ενότητα του ελληνισμού μέσα στο χρόνο. Σήμερα βέβαια η άποψη αυτή έχει γίνει τόσο κοινά παραδεχτή, ώστε θα μπορούσε να μιλήση κανένας για «κοινοτοπία». Πριν όμως εκατό και πλέον χρόνια, που εμφανίζεται στο έργο του Παπαρρηγόπουλου, απετέλεσε καινοφανή και τολμηρή πρωτοτυπία. Η ιστορική επιστήμη τότε δεν διέγραφεν απλώς, υποτιμώντας το απελπιστικά, το Βυζάντιο, πειθαρχώντας στις αντιλήψεις του Διαφωτισμού, αλλά το θεωρούσε και κάτι το εντελώς ξένο προς τον ελληνισμό. Για τους επιστήμονες της εποχής εκείνης η ιστορική παρουσία της ελληνικής φυλής εξηντλείτο στην κλασσική αρχαιότητα ή έστω, με κάποιες παραχωρήσεις, στην αλεξανδρινή περίοδο. Από τότε διακόπτονταν απότομα το νήμα, για να ξανασυνδεθή στα νεώτερα χρόνια.

Τη θεωρία αυτή έρχεται ακριβώς να πολεμήση ο συγγραφέας της «Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους», αποκαθιστώντας από το ένα μέρος το Βυζάντιο, σαν περίοδο που πολλά επετέλεσεν στον πολιτιστικό τομέα, και από το άλλο βλέποντάς το σαν έργο αποκλειστικά της ελληνικής φυλής. Ο νεώτερος ελληνισμός με βάση την καινούργια αντίληψη εμφανίζονταν συνεχιστής και κληρονόμος όχι μονάχα της αρχαιότητας, όπως τον ήθελε ο Διαφωτισμός, αλλά με τα ίδια δικαιώματα και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το ιστορικό χάσμα γεφυρώνονταν και η ενότητα απεκαθίστατο. Η νέα αυτή τοποθέτηση αποκτούσε όμως ταυτόχρονα και συνέπειες τόσο πρακτικές όσο και πολιτικές. Κληρονόμος σημαίνει και διεκδικητής της κληρονομίας. Έτσι για το μικροσκοπικό κρατίδιο που βγήκεν από τη μεγάλη επανάσταση του 1821 ανοίγονταν άλλες προοπτικές. Προσέγραφεν υποθήκη σ’ όλα τα εδάφη της παλαιάς Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η ανάκτηση των οποίων έπαιρνε τώρα τη μορφή ιστορικής αποστολής. Είναι η «Μεγάλη Ιδέα», που επί πολλές δεκαετηρίδες, σχεδόν ως τις μέρες μας, απετέλεσε τον άξονα γύρω από τον οποίο στρέφονταν η ελληνική εξωτερική πολιτική. Βέβαια στην αποκρυστάλλωση της θεωρίας αυτής από τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο πολλά συνέτειναν. Μνημονέψαμε ήδη τον Ιωάννη Κωλέττη, θα έπρεπε να προσθέσουμε τον Σπυρίδωνα Ζαμπέλιο, για τις βυζαντινές του μελέτες που προηγήθηκαν, και τέλος το πνεύμα που επικρατούσε στη Δύση μεσούντος του δέκατου ένατου αιώνα, όταν όλοι οι λαοί της αναζητούσαν επιχειρήματα για να αποδείξουν την εθνική τους ενότητα, γεγονός που φυσικό ήταν να έχη τις απηχήσεις του και σε μας εδώ.

Στον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο ανήκει η τιμή ότι συνέλαβε τα μηνύματα των καιρών, στα οποία και έδωσε μια μεγαλειώδη θεωρητική έκφραση. Ο ρόλος άλλωστε της μεγαλοφυΐας σ’ αυτό εντοπίζεται, οπουδήποτε κι’ αν εκδηλώνεται η δραστηριότητά της. Όλα τούτα θα τα παρακολουθήσουμε συστηματικά και πειστικά στις σελίδες των «προλόγων» του κ. Δημαρά. Όπου επίσης θα ιδούμε να θεμελιώνεται και η άποψη ότι με τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο ο ρωμαντισμός κατακτά και ένα άλλο προπύργιο της ελληνικής πνευματικής ζωής: την επιστήμη. […]

*Αποσπάσματα από επιφυλλίδα του σπουδαίου κριτικού και δημοσιογράφου Βάσου Βαρίκα (1912-1971), που έφερε τον τίτλο «Νεοελληνική ιστοριογραφία» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 21 Φεβρουαρίου 1971.

Ο ιστορικός Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος απεβίωσε στην Αθήνα στις 14 Απριλίου 1891, σε ηλικία 76 ετών.